Triều Giang
Nhờ có trường đua Phú Thọ, mới có tiền mua đất xây Chùa Nghệ Sĩ

(tiếp theo kỳ trước)


Ðó là sự việc nói về sự hình thành của Hội Nghệ Sĩ Ái Hữu mà trước đây chúng tôi từng được nghe kể qua và nhân tiện đây xin nói ra luôn, chớ Má Bảy Phùng Há không có tiết lộ như vậy. Chúng tôi tiếp tục phỏng vấn Má Bảy vấn đề khác cũng liên quan đến hoạt động của Hội, mà ngay cả nhiều nghệ sĩ không theo dõi vấn đề cũng không biết.


TG: Thưa Má Bảy, Hội Nghệ Sĩ Ái Hữu hoạt động liên tục từ hơn nửa thế kỷ nay, thời gian dài như vậy dĩ nhiên thành tích phải có nhiều mới được sự ủng hộ, tồn tại và phát triển. Xin Má Bảy cho biết Hội đã làm được những điều gì đáng kể, cũng như thành quả nào được coi như nổi bật nhứt của Hội từ trước đến giờ?


MB: Trước hết phải nói đến trụ sở của Hội Ái Hữu Nghệ Sĩ ở đường Cô Bắc, là nơi hội họp sinh hoạt của giới nghệ sĩ cải lương, hát bội, nhiều vấn đề liên hệ đến nghệ sĩ đã được họp giải quyết tại đây. Trụ sở cũng từng có tổ chức những lớp học dạy ca, dạy hát, dạy đờn, ngoài ra hằng năm Ban Tuyển Chọn Giải Thanh Tâm cũng họp tại đây để xét trao giải.

Còn về phần hoạt động của hội thì phải nói rằng có rất nhiều công việc, như tổ chức những buổi hát giúp nghệ sĩ nghèo, hát lấy tiền giúp chi phí các đám tang của nghệ sĩ, có những nghệ sĩ cải lương hát đêm nào lãnh tiền ăn bữa nấy mà còn mắc nợ, khi chết thì không có hòm chôn! Hội cũng đã từng tổ chức hát gây quỹ giúp nhạc sĩ Sáu Lầu, cha đẻ bản vọng cổ, bởi khi về già cuộc sống của ông vô cùng thiếu thốn, bi đát! Nhưng điều đáng nói, đáng ghi hơn hết là vận động tiền mua đất xây cất Chùa Nghệ Sĩ và Nghĩa Trang Nghệ Sĩ trong khu đất này.


TG: Nghe nói Chùa và nghĩa trang đã do chính Má Bảy vận động tài chánh để tạo dựng, vậy xin Má Bảy cho biết tiền vận động được từ đâu và những ai, những tổ chức nào đã giúp?


MB: Ngày nay giới nghệ sĩ cải lương có Chùa Nghệ Sĩ để tu niệm, có nghĩa trang để chôn là nhờ... ngựa chạy đó!

Câu nói kể khá vui, mới nghe thật tức cười, chúng tôi tưởng đâu Má Bảy nói chuyện vui nào đó, hoặc là nghĩa bóng “ngựa chạy đường dài mới biết ngựa hay”, nói lên sự kiên trì, bền bỉ, đóng góp lâu dài nên mới có chăng? Thế nhưng chuyện “ngựa chạy” đem lại việc có Chùa, có nghĩa trang là có thật trăm phần trăm, nhờ những con ngựa “chiến” ở trường đua Phú Thọ hàng tuần chạy đua giúp vui cho thiên hạ mà Má Bảy có được điều kiện tốt để xây cất Chùa, lập nghĩa trang cho giới nghệ sĩ. Và câu chuyện được tiếp tục như sau:


TG: Tại sao chuyện ngựa chạy lại dính vô vấn đề, là việc đáng ghi của hội, chắc là có điều gì rất đặc biệt xin Má Bảy nói rõ hơn?


MB: Sự thiệt nó là như vậy đó, nhờ có đua ngựa ở trường đua Phú Thọ nên tôi mới có tiền mua miếng đất trên nửa mẫu tây nầy để cất Chùa, lập nghĩa trang, hay nói đúng hơn là nhờ tiền lời đua ngựa của một ngày Chủ Nhật đã giúp tôi mua. Nhưng không phải khi không chẳng có gì hết mà trường đua ngựa nó giúp tôi đâu, cải lương đâu có ăn nhập gì với ngựa đua, mà cũng nhờ có trước có sau mới được, “hòn đất ném đi, hòn chì ném lại” đó!

Trước khi tiếp tục câu hỏi và câu trả lời chi tiết của Má Bảy có liên quan đến trường đua Phú Thọ, chúng tôi xin đề cập sơ qua về một địa điểm vừa giải trí lại vừa có tính cách cờ bạc, mà có lẽ những người miền Nam, đặc biệt là những cư dân từng sinh sống ở Ðô Thành Sài Gòn, Chợ Lớn, Gia Ðịnh nếu chưa từng vào xem cũng có nghe qua. Thật vậy, trong chúng ta nếu có lần xử dụng các con đường Lê Ðại Hành, Trần Quốc Toản, Nguyễn Văn Thoại, Lữ Gia sẽ nhìn thấy chạy dọc một bên của các con đường nầy là hàng rào tường bao bọc khu đất rộng hơn cả chục mẫu Tây, đó là: Trường Ðua Phú Thọ, tọa lạc tại xã Phú Thọ Hòa, do người Pháp thành lập xây dựng trên cả trăm năm nay, với mục đích dùng làm nơi giải trí cuối tuần của giới hâm mộ đua ngựa. Ngoài việc coi ngựa chạy giải trí, người ta còn đánh cá xem ngựa nào về nhứt, con nào về nhì, mà lúc bấy giờ việc đánh cá ngựa cũng là giải trí thôi, chớ không nhắm vào ăn thua.

Những năm cuối thập niên 1940 lực lượng võ trang Bình Xuyên chiếm cứ vùng đất bên kia cầu Chữ Y, Bảy Viễn kiểm soát cả vùng Chợ Lớn, khai thác sòng bạc Kim Chung, Ðại Thế Giới và luôn cả trường đua Phú Thọ cũng vào tay lãnh chúa nầy, do đó mà đến năm 1955 xảy ra chiến tranh giữa lực lượng võ trang Bình Xuyên và quân đội Quốc Gia thì Trường Ðua Phú Thọ đương nhiên bị đóng cửa. Thời Bình Xuyên còn khai thác trường đua Phú Thọ thì đánh cá ngựa trở thành môn cờ bạc lôi cuốn con người ta, nhiều người tán gia bại sản cũng vì đánh cá ngựa mà tiếng lóng gọi là “bị ngựa đá”!

Trường đua bị đóng cửa khiến cho dân ghiền đi coi ngựa chạy mỗi tuần mất đi môn giải trí độc đáo, dân chuyên đánh cá ngựa cũng mất nơi ăn thua mỗi cuối tuần. Lúc Bình Xuyên bị đánh đuổi ra khỏi vùng Chợ Lớn, bị tiêu diệt tại Rừng Sát rồi mà trường đua cũng vẫn chưa mở cửa trở lại và có chiều hướng bị dẹp luôn, do bởi vấn đề “đánh cá ngựa”, mà chủ trương của chính phủ thời Ðệ Nhứt Cộng Hòa là cấm cờ bạc dưới mọi hình thức.

Tình trạng này khổ nhứt là những người có ngựa đua, những con ngựa chiến khác với ngựa rẻ tiền dùng kéo xe thổ mộ, kéo xe cá hằng ngày đậu tại bến chợ Cầu Ông Lãnh, chợ Bình Tây và các chợ trong đô thành chờ vận chuyển hàng hóa. Thời đó một con ngựa kéo xe chỉ mua vài ngàn đồng, thì con ngựa đua phải mua mấy chục ngàn, có con trên cả trăm ngàn nếu có lịch sử từng đua thắng nhiều độ. Giờ đây trường đua đóng cửa không lẽ đem ngựa đua cho kéo xe thổ mộ, bao nhiêu vốn liếng đổ vào coi như mất hết sao? Do đó mà sau thời gian cả năm trời cho ngựa nghỉ dưỡng sức dài hạn, các chủ ngựa đua họp lại gián tiếp thành lập “Hội Ðua Ngựa Trường Ðua Phú Thọ” (chỉ nói thôi chớ hội không có trên giấy tờ), và đi vận động nhiều nơi, vận động với các hội từ thiện như: Viện Mồ Côi, Viện Dưỡng Lão, các Hội Ái Hữu v.v..., cùng ký tên trong đơn xin cho trường đua Phú Thọ hoạt động trở lại, và hứa rằng sẽ đặc biệt dành những buổi tiền lời để giúp các hội tự thiện, ái hữu nói trên.

Chúng tôi tiếp tục đặt câu hỏi:


TG: Có phải là nhờ nhiều tổ chức từ thiện, các hội ái hữu ủng hộ mà Hội Ðua Ngựa Trường Ðua Phú Thọ đã được cho phép hoạt động trở lại, và riêng Má Bảy thì với danh nghĩa Hội Trưởng Hội Nghệ Sĩ Ái Hữu, Má Bảy đã cùng ký tên vào đơn xin hỗ trợ cho hội đua ngựa lúc bây giờ?


MB: Ðúng như vậy! Tôi thấy tờ đơn nói rất hợp tình hợp lý nên ký tên ủng hộ, bởi lý luận của Hội Ðua Ngựa khá vững chắc, họ viện dẫn rằng trường đua Phú Thọ là nơi giải trí lành mạnh, là nghệ thuật coi giò coi cẳng con ngựa cũng giống như dân mê đá gà coi dãy, coi cựa vậy thôi! Còn chuyện đánh cá thì chỉ những người nào có máu ham mê cờ bạc thì họ mới đánh cá ăn thua lớn, chớ đa số là đánh cá mua vui, nếu là dân cờ bạc thì ở đâu họ cũng đánh bạc chớ không phải có trường đua ngựa họ mới ăn thua.


TG: Lý luận đó vững quá, vậy đơn xin còn nêu lên vấn đề nào thực tế nữa không mà được rất nhiều tổ chức ủng hộ, như Hội Nghệ Sĩ Ái Hữu của Má Bảy?


MB: Phải! Trong đơn xin phép cũng chứng minh hiện nay nhiều nước trên thế giới có đua ngựa, bên Ăng Lê, bên Tây, bên Tàu, bên Mỹ nói chung Âu Châu, Á Châu, Mỹ Châu đều có đua ngựa giải trí, không lẽ chúng ta có sẵn trường đua lại dẹp bỏ đi sao? Hơn nữa số tiền đánh thuế trường đua Phú Thọ không phải nhỏ!

Cuối cùng thì Má Bảy cho biết trường đua Phú Thọ được phép cho hoạt động trở lại, và năm 1957 bà đã lấy danh nghĩa Hội Nghệ Sĩ Ái Hữu xin Hội Ðua Ngựa Trường Ðua Phú Thọ một ngày tiền lời để mua đất cất Chùa Nghệ Sĩ và nghĩa trang.


Chùa nghệ sĩ Nhựt Quang Tự (1958) giống như cái am cho nghệ sĩ vào cúng bái. Trong hình Má Bảy Phùng Há (chấm đỏ bên trái) đứng cạnh ông bầu Xuân, giám đốc đoàn Dạ Lý Hương.

(còn tiếp kỳ sau)






(tiếp theo kỳ trước)


Tiếp tục phỏng vấn Má Bảy Phùng Há về Chùa Nghệ Sĩ thì được Má Bảy cho biết thêm sau khi Hội Ðua Ngựa Trường Ðua Phú Thọ đồng ý giúp cho một ngày tiền lời đua ngựa thì công cuộc tìm mua đất cất Chùa, lập nghĩa trang được tiến hành ngay. Thế nhưng, không phải có tiền rồi mua được liền, mà phải trải qua nhiều giai đoạn gian nan, chán chường bỏ ra không biết bao nhiêu thì giờ công sức, bởi nhiều khó khăn phức tạp của vấn đề mà mãi đến cả năm sau Hội mới mua được miếng đất.


- TG: Theo như chúng tôi được biết thì vào thời điểm 1957 đất cát ở vùng Gia Ðịnh muốn mua cũng không khó lắm, điển hình là có rất nhiều chùa Phật Giáo được xây cất ở thời gian đó, vậy thì do đâu việc mua đất cất Chùa Nghệ Sĩ phải cả năm sau?


- MB: Nếu chỉ cất Chùa thôi thì dễ dàng mua đất và cũng dễ xin giấy phép, nhưng đằng nầy Hội Nghệ Sĩ Ái Hữu phải thực hiện hai công việc cùng một lúc là vừa cất Chùa, đồng thời lập nghĩa trang luôn, và cũng do tìm kiếm mua đất thích hợp cho cả hai mục tiêu nên mới khó khăn.


- TG: Ðể cho giới nghệ sĩ cải lương sau nầy hiểu rõ công lao của người đi trước, xin má Bảy cho biết một vài khó khăn cụ thể mà lúc bấy giờ Hội đã gặp phải trong vấn đề mua đất?


- MB: Lúc đó ở gần Ðô Thành Sài Gòn thì không có đất rộng, có chăng thì giá cả cũng rất đắt, số tiền của Hội có không thể vói tới (má Bảy không nói rõ là Hội có bao nhiêu tiền và chúng tôi cũng không hỏi việc đó), hơn nữa nếu ở gần Ðô Thành hay Thị Xã Gia Ðịnh thì không thể xin giấy phép được. Như tôi đã nói cất Chùa thì dễ hơn, đất cũng không cần rộng lắm, và giấy phép cũng dễ xin, chớ còn kèm theo nghĩa trang thì việc xin giấy phép là cả một vấn đề, không có xã nào muốn đem thây ma xác chết về chôn ở địa phương mình, thành thử ra khó khăn vô cùng và mất rất nhiều thời gian.


- TG: Gồm chung hai vấn đề gặp khó khăn, thế nhưng tại sao Hội không tách hai vấn đề ra, cất chùa riêng và lập nghĩa trang riêng?


- MB: Theo ý kiến của đa số người trong Hội lúc bấy giờ thì muốn cho giới nghệ sĩ vừa đi Chùa vừa đi thăm viếng chăm sóc mồ mả đồng nghiệp luôn, chớ nghĩa trang riêng thì hiếm có người đi thăm, bởi lúc đó có nhiều nghệ sĩ tuổi đã về chiều, một số đã nằm xuống rồi.


- TG: Còn những gian nan, chán chường, khó khăn trong vấn đề đi mua đất mà má Bảy đề cập khi nãy là những gì vậy?


- MB: Khi đã đi coi vừa ý một mảnh đất, đã thương lượng xong với chủ đất thì liền sau đó tôi và anh Năm Châu phải liên hệ ngay với chính quyền xã ấp địa phương về việc cấp giấy phép, nếu chính quyền đồng ý thì mới tiến hành thủ tục mua bán, chớ như mua đất rồi mà không xin phép được thì làm sao đây? Mục tiêu của Hội là cất Chùa và lập nghĩa trang cho nghệ sĩ, nhưng bất cứ ở xã nào trong tỉnh Gia Ðịnh chúng tôi cũng gặp khó khăn trong vấn đề cho phép, chỗ nào cũng nói: Chờ xét! Mà mỗi lần như vậy là mất đôi ba tuần, có khi mất trên cả tháng và cuối cùng thì nhiều xã ấp đưa ra đủ lý do để từ chối cấp giấy phép.


- TG: Những lý do nào mà các chính quyền ở địa phương đưa ra để không chấp thuận việc cấp giấy phép, xin má Bảy cho biết một vài thí dụ?


- MB: Họ đưa ra cả chục lý do, nói rằng phải chi xin phép lập hãng xưởng, xây dựng cơ sở làm ăn như vừa qua mấy người Tàu xin lập hãng nước đá thì họ cho phép liền mà còn hoan nghinh, chớ đằng nầy xin lập nhị tỳ thì phải xét cho kỹ lưỡng, đem nhị tỳ về đây buồn lắm! Họ viện rất nhiều lý do để từ chối cấp giấy phép mà trong đó có cả lý do... sợ ma nữa, mới thật là buồn cười, thật là vô lý!


- TG: Vấn đề “sợ ma” họ chứng minh thế nào vậy má Bảy, có phản khoa học hay không, có thực tế không hay chỉ nói vu vơ?


- MB: Có lần khoảng gần Tết đầu năm 1958, chúng tôi chọn được miếng đất hơn một mẫu Tây trên miệt Bà Quẹo, giá cả vừa phải, vừa túi tiền của Hội lúc đó và chủ đất cũng mong chúng tôi mua xong sẽ có tiền ăn Tết, đồng thời chia cho con cái số vốn làm ăn, bởi họ đang nghèo mong cho đất có người mua. Thế nhưng, khi đến chính quyền Hội Ðồng Xã địa phương hỏi về việc cấp phép thì xã không chấp thuận với lý do sợ ma, mà tôi còn nhớ lúc bấy giờ ở giữa phòng họp có chiếc bàn lớn, chúng tôi ngồi một bên, viên chức xã ngồi một bên nói chuyện. Bên chúng tôi gồm 5 người và anh Năm Châu được đề cử ăn nói với làng xã, còn 4 người chúng tôi gồm có anh Duy Lân, anh Tư Trang, chị Bảy Nam và tôi thì ngồi nghe nhiều hơn. Bên phía xã thì có thầy Hương Quản, tức Hội Viên Cảnh Sát, ông Hội Viên Kinh Tế, ông Hội Viên Giáo Dục cùng vài viên chức khác của xã, ông Hội Viên Kinh Tế nói trước: Miếng đất mà quý ông bà đào kép hát cải lương mua đó, nó nằm cạnh con đường qua lại làm ăn của dân chúng, họ đi khuya về sớm, những người gánh rau cải, bầu bí cho bạn hàng đem xuống bán các chợ ở Sài Gòn, họ đi ngang miếng đất đó từ 4, 5 giờ khuya và dân đi làm ruộng rẫy, cắt lúa đập lúa cũng đi ngang đó lúc mặt trời chưa mọc, nếu làm nhị tỳ ở đây khiến họ sợ ma không dám đi sớm, ảnh hưởng đến công chuyện mua bán làm ăn của họ.

Viên chức trông coi về Kinh Tế nói đến đây thì ông Giáo Dục nói rằng, ở xã lân cận cho lập nhị tỳ cũng nằm sát con đường học trò đến trường, trẻ con nhát ma với nhau không dám đi học, và có lần bọn chúng chơi trò trốn kiếm trong nghĩa địa, một đứa bị ma giấu (?)tới chừng dẫn chó đi cho sủa thì gặp nó ngồi gần bên cái mả mới chôn, miệng ngậm đầy đất sét! Rút kinh nghiệm nên với tư cách người trông coi về sự học hành của xã tôi chống lại việc lập nhị tỳ! Còn thầy Hương Quản thì thực tế hơn, ông nói rằng lập nhị tỳ tại đây thì là chỗ ẩn náo tốt cho bọn bất lương trộm cướp, chúng sẽ lợi dụng sự vắng vẻ cướp giựt người đi đường, tạo sự bất an trong xã. Là viên chức có trách nhiệm về an ninh ở địa phương, ông cũng không chấp thuận làm nghĩa địa ở đây, xin quí ông bà đi kiếm đất chỗ khác.

Biết là họ không chấp thuận rồi, nói nhiều cũng vô ích, nghệ sĩ Năm Châu mặt mày buồn hiu, cười gượng và nói giả lả trong phòng họp: “Ma nào thì nhát, chớ ma cải lương thì hiền khô, không có nhát ai đâu mà chỉ ca sáu câu vọng cổ thôi! Gặp ma cải lương thì cũng giống như bà con đi coi tuồng Phạm Công Cúc Hoa vậy!”


- TG: Vô lý như vậy sao má Bảy và các nghệ sĩ không khiếu nại ở cơ quan hành chánh cấp cao hơn như quận, tỉnh, chớ xã nào cũng không cho lập nghĩa trang thì người chết chôn ở đâu?


- MB: Khiếu nại cái nỗi gì, không được chỗ nầy thì đi kiếm chỗ khác, hơi sức đâu đi khiếu nại, thưa gởi mất thì giờ rồi cũng chẳng đi đến đâu. “Phép Vua thua lệ Làng” mà!

(còn tiếp kỳ sau)
Trong suốt cuộc tiếp xúc với nghệ sĩ tiền phong Phùng Há, có rất nhiều câu hỏi liên quan đến các sự việc được nêu ra, và những câu trả lời của Má Bảy Phùng Há cũng đã đáp ứng được một số thắc mắc của nhiều người, vốn muốn tìm hiểu về hoạt động của cải lương. Và như chúng ta đã biết một cách khái quát công trình của Má Bảy Phùng Há, của Hội Nghệ Sĩ Ái Hữu đã thực hiện được như: Trụ sở của Hội ở đường Cô Bắc, Chùa và Nghĩa Trang Nghệ Sĩ ở Gò Vấp, Viện Dưỡng Lão ở đường Âu Dương Lân, Quận 8, tất cả đã đi vào hoạt động từ lâu. Má Bảy còn nói thêm rằng trên thế giới chưa có nước nào có “Chùa Nghệ Sĩ”, và bà mong sao các thế hệ sau này ráng mà gìn giữ, cũng như phát triển để không phụ lòng người đi trước.

Chúng tôi tiếp tục phỏng vấn:


- TG: Thưa Má Bảy, ngoài kho tàng vô giá văn hóa nghệ thuật của những người đi trước đã để lại, cùng những cơ sở vật chất phụng sự xã hội như đã thấy, vậy trong tương lai thì thế nào, Má Bảy có làm gì thêm nữa hay đã dưỡng già?


- MB: Có chớ, chừng nào nằm xuống thì thôi, chớ còn ăn uống được, đi đứng được là vẫn có chuyện để làm, còn sống ngày nào là tôi phục vụ cho đời ngày nấy, nhiều người khuyên tôi nên dưỡng già nhưng tôi thì không muốn.


- TG: Nếu chưa dưỡng già, tiếp tục làm việc thì công việc hiện tại của Má Bảy là gì, có đề án nào nữa không?


- MB: Hiện tại tôi và anh chị em ở đây đang đặt trọng tâm vào vấn đề thực hiện Ký Nhi Viện Nghệ Sĩ, tôi mong Tổ nghiệp độ trì cho tôi làm được cơ sở quan trọng này trước khi nằm xuống.


- TG: Thực hiện Ký Nhi Viện Nghệ Sĩ là nhắm vào mục đích gì, động lực nào làm cho Má Bảy đặt trọng tâm vào vấn đề trên?


- MB: Nhắm vào sự học hành cho giới nghệ sĩ kế thừa, và phải ráng làm cho bằng được, chớ không thôi thì các thế hệ sau cũng không hơn gì thế hệ trước.


Má Bảy tiếp tục nói về ký nhị viện, và lời giải thích của bà làm chúng tôi khâm phục người nghệ sĩ tiền phong lão thành nầy, vì bà đã dám nói lên sự thật, một sự thật hiển nhiên rất nhiều người biết, mà hầu như người nghệ sĩ cải lương nào cũng muốn che giấu, không muốn một ai đề cập đến, và nếu như ai đó nói thẳng ra thì lại bị phản ứng, bị giận hờn, v.v...

Má Bảy nói rằng cổ nhạc cải lương xuất phát từ trong lòng dân tộc, trong dân gian, người nào có giọng ca trời cho thì sau đó được thành danh, thành thử ra cái khuyết điểm lớn của cải lương là đa số đã không có trình độ tương đối để ăn nói với bên ngoài. Có những người xuất thân từ bồi bàn, gánh nước mướn, cạo mủ cao su, làm ruộng chăn trâu, làm thuê làm mướn, nói chung là các thành phần ít ăn học, trình độ thấp kém, thậm chí có những người tên tuổi nổi như cồn mà lại dốt, chẳng hạn như nghệ sĩ U. (do tế nhị chúng tôi không nêu tên, mặc dù Má Bảy nói rõ là người nào) trên sân khấu thì lời lẽ văn hoa bóng bẩy, nhờ role tuồng viết thế nào thì nói thế nấy, viết sao ca vậy, chớ khi hết tuồng vãn hát rồi thì ai trở về nấy, nghĩa là lời ăn tiếng nói chẳng thay đổi gì hết. Do đó mà vấn đề thành lập ký nhi viện rất cần thiết, cũng như cấp thiết để cho các nghệ sĩ rày đây mai đó, có nơi gởi con cái ăn học. Quan niệm của Má Bảy là người nghệ sĩ sau nầy ngoài vấn đề ca hay diễn giỏi, mà phải biết nói chuyện với người ngoài. Chúng tôi hỏi tiếp:


- TG: Thưa Má Bảy, nếu thực hiện ký nhi viện thì làm ở đâu, gần hay xa, có thuận tiện cho vấn đề ăn học của con em nghệ sĩ?


- MB: Lúc nầy chớ không phải như hồi xưa, hồi đó đi tìm mua đất cũng đã khó khăn rồi, huống chi hiện giờ nhà cửa thiên hạ ở chật hết, không thể tìm đâu ra địa điểm tốt, còn như nếu đi xa thì bất tiện, do đó mà công trình ký nhi viện phải thực hiện ngay tại Chùa Nghệ Sĩ này, nghĩa là phải lên lầu, ký nhi viện ở trên, Chùa ở dưới, chớ làm ở chỗ khác thì kinh phí không có để làm.

(Còn tiếp kỳ sau)

Gặp gỡ nghệ sĩ Phùng Há
Saturday, October 08, 2005


Mở đầu sự nghiệp cầm ca: Bị đuổi học

Triều Giang ghi

(Tiếp theo kỳ trước)


Xong phần phỏng vấn Má Bảy Phùng Há về những công trình xã hội, văn hóa đã thực hiện được, chúng tôi chuyển sang vấn đề nghệ thuật với những câu hỏi gợi ý để Má Bảy ngược dòng thời gian trở về quá khứ từ lúc mở đầu sự nghiệp cầm ca, cũng như những đột biến trọng đại liên quan đến quãng đời đi hát của người nghệ sĩ đã có hơn 80 tuổi nghề và gần 100 tuổi thọ.

Như đã biết năm nay Má Bảy đã 96 tuổi, định luật sanh lão bệnh tử của con người, Má Bảy có thể ra đi bất cứ lúc nào, thành thử ra được dịp phỏng vấn chúng tôi đã hết sức khéo léo đặt những câu hỏi mà lời giải đáp của Má Bảy sẽ rất cần thiết đối với công cuộc sưu tầm sử liệu cho nghệ thuật cải lương sau nầy, chớ không thôi khó có cơ hội để phỏng vấn thêm.

Nếu như vấn đề xã hội hoạt động không ngừng nghỉ, thì công cuộc xây dựng nghệ thuật cũng liên tục từ thuở xuân xanh cho đến lúc bạc đầu, Má Bảy kể rằng thời son trẻ rất hiếm đêm nào bà vắng mặt trên sân khấu, chỉ những lúc đau bệnh nặng, bất khả kháng mới chịu nằm tịnh dưỡng, chớ còn đi đứng nổi thì không bỏ sắm tuồng một suất hát nào. Tuy đau bệnh nằm đó mà tâm trí luôn hướng về rạp hát, cứ sau mỗi buổi chiều mặt trời lặn là bắt đầu nhớ đến ánh đèn sân khấu, liên tưởng đến màn cảnh và nhứt là hình dung lại những lúc hé tấm màn nhung nhìn xuống khán giả xem những hàng ghế ngồi đầy không còn chỗ trống, cùng âm thanh rộn rịp ồn ào của người đi coi hát vọng lên cho biết rất đông. Những hình ảnh đó là liều thuốc quí, là động lực để người nghệ sĩ mau lành bệnh trở lại sân khấu, và do vậy mà nghiệp cầm ca vương vấn suốt đời.

Má Bảy cho biết thuở nhỏ bà học trường Nhà Dòng do các bà Sơ giảng dạy, mà ham thích nhứt là giờ học hát, đó là giờ học có thể hát to được, chớ ngoài ra không thích học môn nào hết, chỉ mong cho thời gian đi mau. Kế đó sang học trường École des Jeunes Filles, và do hoàn cảnh nghèo được học miễn phí, nhưng rồi cũng không khác gì lúc ở trường Dòng, môn học ham thích vẫn là ca hát. Lúc bấy giờ trường không có nội trú nên tự do, những ngày nghỉ là họp bạn bè ca hát, và bài học ôn, sách vở thì bỏ qua một bên không ngó ngàng gì tới.

Học được một thời gian thì nổi tiếng, không phải nổi tiếng học giỏi mà là hát hay, lôi cuốn quyến rũ người hâm mộ, trong số có cả bà giáo Kỳ, giáo viên của lớp. Rồi cũng do đam mê ca hát mà đã xảy ra một đột biến lớn, dẫn đến khúc quanh quan trọng trong cuộc đời. Sau đây là câu hỏi tiếp của chúng tôi.


- TG: Ðột biến đó là gì mà lại dẫn đến khúc quanh quan trọng trong cuộc đời? Có liên quan đến sự nghiệp cầm ca của Má Bảy không?


- MB: Có chớ! Số là một ngày nọ, lợi dụng cơ hội bà Ðốc học có việc đi Sài Gòn, và câu ngụ ngôn “vắng chủ nhà gà mọc đuôi tôm” được thể hiện ngay tại trường mà đến giờ nầy trải qua hơn 80 năm vẫn còn nhớ. Ðược sự tán trợ của bà giáo Kỳ, cô học trò ham hát hơn học đã tổ chức ca hát có hòa nhạc ngay tại lớp, khiến cho tất cả học trò, cô giáo các lớp khác cũng ngưng học đổ dồn đến coi chật nức cả lớp học của bà giáo Kỳ. Không những trong lớp mà thiên hạ ngoài đường cũng đứng lại xem, và mỗi lần cô học trò Phùng Há ca dứt bản thì tiếng vỗ tay vang rần lên. Nhưng cái xui rủi là hôm bữa đó vị thanh tra của Sở Học Chánh Tỉnh đến thanh tra trường học, xe vừa vô cổng thì được báo động ai về lớp nấy, và ông đi xem xét từng lớp chẳng thấy có dấu vết gì hết, học trò đang lắng nghe dạy và cô giáo vẫn giảng bài bình thường.


- TG: Như vậy thì ông thanh tra chẳng thấy gì hết, không bằng chứng thì có sao không, êm xuôi hay bị khiển trách?


- MB: Nếu êm xuôi thì đâu phải nói, đằng nầy trước khi vô cổng ổng thấy rõ cảnh thiên hạ đứng ngoài đường nhìn vô phòng lớp của bà giáo Kỳ, cùng tiếng vỗ tay của họ, do đó ông cho mời tất cả cô giáo đến lớp của bà giáo Kỳ. Ông Thanh Tra này là người Pháp thông thạo tiếng Việt, có tiếng là nghiêm khắc, yêu cầu nói rõ những gì mới xảy ra. Lúc đầu chẳng ai chịu hết, ông hăm rằng sẽ đổi các cô đi nếu không nói ra sự thật, nhưng các cô giáo cũng cứng rắn nhứt định không chịu khai ra gì hết.


- TG: Thế rồi thì sao, ông có điều tra cách khác để nắm vững vấn đề?


- MB: Ông chưa áp dụng cách nào hết thì tôi, cô học trò Phùng Há từ ngoài hành lang bước vào nhận tất cả. Mấy ngày sau đứa học trò Phùng Há nhận được tờ giấy: Quyết định đuổi học. Lý do làm mất trật tự trong trường, làm ngưng trệ buổi học, làm gương xấu cho học sinh.

Thế là buổi ca hát hòa nhạc đầu tiên của Phùng Há tại trường cũng là buổi ca hát cuối cùng, và tiếng vỗ tay là tiếng pháo tiển đưa cô học trò Phùng Há rời khởi ghế nhà trường, chấm dứt cuộc đời học sinh, nghỉ học luôn không trở lại trường nào hết.

(Còn tiếp kỳ sau)

Gặp gỡ nghệ sĩ tiền phong Phùng Há
Friday, October 21, 2005


Nam Vang đi dễ khó về...

Triều Giang ghi

(Tiếp theo kỳ trước)

Về vấn đề kiều bào ta ở Nam Vang hâm mộ cải lương, chúng tôi có đặt những câu hỏi và được Má Bảy Phùng Há trả lời với nhiều điều lạ như sau:

- TG: Thưa Má Bảy, kiều bào ta ở Nam Vang phần đông là những người gốc từ các tỉnh Miền Nam, qua bên đó lập nghiệp rồi ở luôn, có người thuộc thế hệ thứ 2, thứ 3 và có thể thứ 4, thứ 5 mà tổ tiên của họ đã rời đất nước Việt Nam từ lâu đời, như vậy không thể nói là họ thấm nhuần cải lương hơn ở các tỉnh Bạc Liêu, Sóc Trăng, Long Xuyên, Rạch Giá vốn là những cái nôi của cải lương cổ nhạc. Thế nhưng do đâu mà họ lại mến mộ cải lương một cách mạnh mẽ, ủng hộ bộ môn nghệ thuật nầy còn nhiều hơn ở trong nước, dám “nuôi” một đoàn hát nằm một chỗ đến những 5 năm trời?


- MB: Trước hết phải nói rằng kiều bào ở bên Miên tâm trạng chung của họ là buồn vì xa nhà, xa quê, xa bà con thân thuộc xóm giềng, nỗi buồn viễn xứ luôn luôn canh cánh bên lòng, mà nguồn an ủi của họ lúc bấy giờ không có gì hơn là cứ chiều chiều gom lại rạp hát cải lương gặp người đồng hương tâm sự chuyện trò. Ban ngày họ tỏa ra đi làm ăn tứ tán, tối đến thì tập trung ở rạp Kim Phụng là rạp hát duy nhứt ở Nam Vang có hát cải lương. Không khí ở đây làm cho họ bớt nhớ nhà, bởi ngoài rạp hát ra còn có cả tiệm cơm Việt Nam, tiệm cà phê hủ tiếu, tiệm tạp hóa buôn bán những món hàng từ Việt Nam đem sang, coi như ở đây là địa điểm sinh hoạt của kiều bào ta vậy. Lâu ngày chày tháng thành thói quen, hôm nào không đến đây là coi như thiếu cái gì đó, và do số người tập trung đông đảo thì dĩ nhiên số người muốn coi hát cải lương cũng không ít, họ rủ nhau đi coi, không tiền mua vé thì có người thân bạn bè bao cho, bữa khác bao lại, cứ như thế mà gánh hát luôn luôn có khán giả.


- TG: Má Bảy có biết tại sao mà “Nam Vang đi dễ khó về”, có thật như vậy cho nhiều người không và câu nói đó có từ bao giờ?


- MB: Câu nói đó có trong dân gian từ lúc nào đâu ai biết, nhưng rất nhiều người nhìn nhận như vậy, họ chứng minh bằng trường hợp của người nầy, hoàn cảnh của người kia. Người ta nói đất địa Nam Vang linh thiêng, nếu đã ăn cơm ở đó, làm ăn được ở đó thì không thể rời khỏi được, không chuyện nầy thì chuyện khác xui khiến cho không rời khỏi được mà phải ở lại thôi. Có người còn chỉ cho cách nếu muốn về thì cứ âm thầm đừng nói ra, đừng tuyên bố gì hết, rồi bất ngờ ra xe xuống tàu thì về được, chớ còn nói ra, từ giã bạn bè thân hữu trước khi đi thì coi như bị trở ngại gì đó bắt buộc phải ở lại.

Ðó là đối với những người bỏ xứ lên Nam Vang làm ăn, còn cải lương thì tình trạng khác với người lên đây lập nghiệp, người ta khi kiếm được số vốn thì muốn về thăm quê hương, còn gánh hát cải lương thì ngược lại, ngày nào có tiền vô là ngày đó còn muốn ở lại hát, càng đông người coi thì càng muốn ở lại hơn, chỉ khi nào ít khán giả thì mới tính đến chuyện rời khỏi, vậy mà cũng Nam Vang đi dễ khó về.

Má Bảy thuật lại rằng, người nọ làm ăn có dư tiền, dự tính về Việt Nam cả mấy tháng trước, đồ đạc quần áo vô sẵn vali, chỉ chờ ngày lên đường, nhưng vào giờ chót thì bị bệnh bất ngờ phải ở lại điều trị, đến khi hết bệnh thì tình hình đã đổi khác, công chuyện làm ăn phải ở lại giải quyết, thế là hết về! Một ông khác làm ăn khá, dành dụm được nhiều tiền dự tính về Việt Nam cất nhà cho rỡ mặt với bà con xóm làng. Sửa soạn đâu đó xong xuôi đi từ giã bạn bè thì gặp sòng bài, lúc đầu định chơi vài ván cho vui, tới chừng thua thì muốn gỡ, càng gỡ lại càng thua, cuối cùng thì bao nhiêu tiền kiếm được ở Nam Vang phải trả lại đất Miên mà còn thêm nợ. Ðó là nói sơ qua một vài trường hợp, chớ còn hằng trăm hằng ngàn trường hợp khác tùy theo hoàn cảnh riêng của mỗi người đâu thể kể hết được.


- TG: Còn vấn đề con số khán giả bị vơi, gánh hát chuẩn bị dọn về nước thì tự nhiên đông đảo người đi coi hát khiến cho phải ở lại tiếp tục hát, do đâu lại có hiện tượng trên, Má Bảy có tìm hiểu không?


- MB: Vấn đề nầy đa số người trong gánh hát đều cho rằng đất Nam Vang linh thiêng giống như thiên hạ đồn đãi, nhưng riêng tôi thì một phần cũng tin nơi vô vi huyền bí, nhưng phần khác thì cũng tìm hiểu thực tế như thế nào, và đã tìm ra căn nguyên của vấn đề. Số là kiều bào ta ở Nam Vang rất nhạy cảm với cải lương, lúc gánh hát mới dọn đến là thiên hạ rủ nhau đi coi, hầu như ai cũng muốn coi qua vài tuồng, ít nhứt cũng một lần thưởng thức hương vị quê hương. Họ không nhứt thiết phải coi đêm đầu mà mấy đêm sau cũng được, không bữa nầy thì bữa khác, bởi họ biết gánh hát còn ở đây lâu, chớ không lẽ mới lên lại dọn về. Thế nhưng, đến khi nghe đồn gánh hát sắp sửa dọn về nước thì thiên hạ lại ùn ùn đi coi, người ta có ý tưởng khó còn dịp, bởi một khi gánh hát quay về Việt Nam rồi thì khó mà lên đây trở lại, một hai năm sau chưa chắc có gánh hát nào dọn lên, do đó mà họ thu xếp công việc đi coi, chớ không thôi thì không còn dịp. Không riêng gì bà con ở Nam Vang mà kiều bào đang sinh sống ở những nơi xa xôi như Cần Ché tức tỉnh Kratié, trong đó có nhiều người gốc ở Long Xuyên lên đây làm nghề thợ mộc, mở trại mộc. Những người có nghề chài lưới họ tập trung ở Biển Hồ, cả những người ở Siêm Riệp và tận Battambang gần biên giới Thái Lan, cũng về Nam Vang mà mục đích là coi cải lương, thành ra suốt hơn hai tháng trời rạp hát Kim Phụng khán giả chật ních.

Sau đợt đó, người coi hát vừa giảm bớt thì lại gần Tết, mà Tết đến thì dù ở đâu gánh hát cũng hốt bạc, dọn đi làm chi cho tốn kém. Ở Nam Vang người Việt mình ăn tới hai cái Tết: Tết Nguyên Ðán và Tết Miên, mùa nước ở Miên thì ai nấy cũng đều nghỉ xả hơi, người Miên lẫn người Việt nghỉ ăn chơi cả tháng, bỏ tiền ra ăn xài, ở Miên dễ làm ăn họ xài tiền không biết tiếc. Ðối với gánh hát cải lương thì Tết ai cũng được, miễn là có người đi coi là mình bán vé, bán càng nhiều càng vui vẻ cả làng.


- TG: Hát một rạp từ năm nầy sang năm khác thì vấn đề tuồng tích có đủ hay không, lúc đó gánh Phụng Hảo của Má Bảy có bao nhiêu tuồng?


- MB: Ðây là vấn đề lo lắng nhiều, lúc bấy giờ có bao nhiêu tuồng cũng đem ra xài hết, kể cả những tuồng ít ăn khách đã bỏ qua một bên từ lâu cũng được chiếu cố. Gánh Phụng Hảo chuyên hát tuồng Tàu, các tuồng Lữ Bố Ðiêu Thuyền, Lưu Kim Ðính giải giá Thọ Châu, Thần Nữ dưng Ngũ Linh Kỳ, Ðào Tam Xuân, Trảm Trịnh Ân, Mộng Hoa Vương, Kinh Kha thích khách Tần Thủy Hoàng, Tiết Ðinh San cầu Phàn Lê Huê, Tái Sanh Duyên, Mạnh Lệ Quân thoát hài... nói chung tuồng nào cũng hát qua trên cả chục lần, khán giả đã nhàm chán, chưa biết xoay trở ra sao để giữ khán giả thì một bữa nọ vợ chồng nghệ sĩ Năm Châu, Kim Cúc từ Sài Gòn lên thăm, ông nói gánh Phụng Hảo ở Nam Vang lâu quá không về nên lên thăm tôi, thăm anh chị em anh nghệ sĩ, và sẵn dịp thăm bạn bè người thân ở bên đó. Khi đi ông mang theo một số tuồng như Sân Khấu Về Khuya, Chàng Ði Theo Nước, Vợ Và Người Tình, Khi Người Ðiên Biết Yêu, Ðoạn Tuyệt... anh Năm Châu đề nghị với tôi hát tuồng xã hội. Tôi đồng ý bởi lý do gánh hát đã cạn tuồng, phải thay đổi khẩu vị cho khán giả, đồng thời cho anh Năm Châu có số tiền chi phí, và các vai thì anh Năm Châu chia vai với kép chánh Tư Út, đào Kim Cúc cũng có vai trò.

Thay đổi tuồng tích khán giả đi coi đông không thể tưởng, chỉ nội tuồng Ðoạn Tuyệt do anh Năm Châu phóng tác theo cuốn tiểu thuyết cùng tên của nhà văn Nhất Linh, mà hát suốt ba tuần vẫn còn đầy nghẹt khán giả. Lên thăm Nam Vang lần đó Năm Châu dự tính có một tháng, mà ở luôn ba tháng, làm cho gánh Phụng Hảo tiền vô như nước, đào kép đi chợ Nam Vang mua sắm phủ phê và vợ chồng Năm Châu, Kim Cúc cũng ra về nặng túi.

(Còn tiếp kỳ sau)

Gặp gỡ nghệ sĩ cải lương Phùng Há
Friday, November 04, 2005


Triều Giang ghi

(Tiếp theo kỳ trước)


Ðối với một người mà tên tuổi gắn liền với nghệ thuật cải lương như Má Bảy Phùng Há thì dĩ nhiên trong đời đi hát không biết bao nhiêu là kỷ niệm vui buồn, nếu kể hết ra từng sự việc xảy ra trong hơn tám thập niên phục vụ nghệ thuật thì chắc phải viết thành cuốn nhựt ký nhiều trang. Do đó chúng tôi chỉ xin Má Bảy kể lại kỷ niệm nào đáng ghi nhớ nhứt, ăn sâu vào tâm khảm nhiều nhứt, thì câu trả lời của Má Bảy là: Sanh nghề tử nghiệp!

Câu chuyện sanh nghề tử nghiệp đã ám ảnh Má Bảy suốt nhiều thập niên mà cho đến nay đã gần đất xa trời rồi, mà khi nhắc tới cũng tưởng chừng như mới gần đây thôi, như vậy cho thấy rằng câu chuyện phải có gì đặc biệt lắm, chớ nếu không thì đâu có vương vào tâm trí lâu dài.

Số là trong thời gian đoàn Phụng Hảo đóng trụ tại rạp Kim Phụng ở Nam Vang suốt 5 năm như đã nói qua ở mấy kỳ trước, mà lúc bấy giờ thành phần nghệ sĩ hầu hết đều còn trẻ, kể cả Má Bảy cũng còn ở tuổi thanh xuân, thì một chuyện đau buồn đưa đến không những làm rúng động trong đoàn hát, mà luôn cả khối người Việt đang làm ăn sinh sống ở Nam Vang cũng xúc động bàng hoàng, đó là nghệ sĩ kép chánh Tư Út chết trên sàn diễn, trong lúc đang hát đóng cặp với nghệ sĩ Phùng Há trong tuồng Mộng Hoa Vương.

Năm 1948 một đêm nọ trước mấy trăm khán giả, gánh Phụng Hảo đang diễn tuồng Mộng Hoa Vương, tức Một Ðêm Trăng Trong Vườn Ngự Uyển, nghệ sĩ Phùng Há đóng vai Mộng Hoa Vương và kép Tư Út trong vai sứ giả Ngô Trung Cảnh. Sân khấu với cảnh trí một đêm trăng huyền ảo, Mộng Hoa Vương uyển chuyển dịu dàng xuất hiện như một nàng tiên, lộng lẫy bên cạnh Ngô Sứ Giả oai phong lẫm liệt.

Hát được nửa tuồng khán giả đang theo dõi cảnh Vườn Ngự Uyển đẹp tợ thiên thai, với Mộng Hoa Vương hương trời sắc nước, sóng tình xao động. Men tình say hon men rượu, bỗng nhiên Ngô Sứ Giả đột biến ngã quỵ vào người Mộng Hoa Vương.

Tưởng đâu kép chánh Tư Út quên tuồng hát cương cho qua lớp, đào chánh Phùng Há do phản ứng tự nhiên vội vàng đỡ lấy ôm chặt Ngô Sứ Giả vào người chớ không thôi té ngã, đồng thời kêu:

- Ngô Sứ Giả chàng đã say rồi à!

Không thấy trả lời, Mộng Hoa Vương kêu tiếp:

- Ngô Sứ Giả chàng đã say rồi sao, thôi để thiếp đưa chàng vào trướng gấm.

Vẫn không thấy Ngô Sứ Giả động tịnh gì hết, Mộng Hoa Vương mới cuống cuồng lên kêu các nhạc sĩ ngưng lại, nhưng do kêu tiếng nhỏ nên mấy ông thầy đờn có nghe gì đâu, vẫn tiếp tục hòa nhạc trổi khúc giao duyên.

Mộng Hoa Vương day vào trong nói lớn:

- Thôi đi mấy ông ơi, đờn cái gì nữa, anh Tư Út chết rồi đây nè!

Giờ đây thì mấy ông thầy đờn mới buông đờn chạy ra tiếp cứu, còn về phía khán giả thì chẳng ai biết ất giáp gì cả, tưởng đâu lớp tuồng là như thế, đến chừng nghe Mộng Hoa Vương tức đào chánh Phùng Há kêu như vậy thì mới biết có chuyện chẳng lành, và rạp hát bắt đầu xôn xao hỗn loạn. Tuy vậy khán giả vẫn ngồi lại theo dõi, chớ chưa ai đi về dù là bức màn nhung đã được buông xuống.

Trong số những người coi hát hôm bữa đó có bác sĩ Nguyễn Văn Minh, rời hàng ghế khán giả nhảy lên sân khấu làm ngay công việc của một bác sĩ, ông định bệnh cho rằng kép chánh Tư Út bị đứt gân máu.

Bác sĩ Nguyễn Văn Minh sinh quán ở Miền Nam Việt Nam, du học tốt nghiệp y khoa ở Pháp, cùng thời với bác sĩ Trương Ngọc Hơn, Trần Quang Ðệ. Về nước ông qua Miên làm việc trong bệnh viện lớn ở Nam Vang, đồng thời mở phòng mạch tư. Ông có quốc tịch Pháp và ở luôn bên Nam Vang, đến lúc bên Miên “cáp duồn”, Má Bảy có hỏi thăm nhưng chẳng biết tin tức gì cả, không biết ông có thoát được bàn tay đẫm máu của Pon Pot, chủ trương tiêu diệt các nhà trí thức theo chính sách của Khờ Me Ðỏ hay không.

Nghệ sĩ Tư Út nổi tiếng cùng thời với Năm Châu, Năm Phỉ, Tư Chơi, Tư Sạng, Kim Thoa, Phùng Há, Hề Tỵ... ông từng đóng vai Ðiệp và Năm Phỉ vai Lan trong tuồng Hoa Rơi Cửa Phật. Trong tuồng Tái Sanh Duyên thì Tư Út đóng vai Hoàng Phủ Thiếu Hoa, Năm Châu vai Lưu Khuê Bích và Phùng Há vai Tô Ánh Tuyết.

Tư Út đầu quân gánh Phụng Hảo, theo đoàn đi Nam Vang hát tại đây suốt mấy năm liền, và là kép chánh đóng cặp với nghệ sĩ Phùng Há nên khá nhiều người biết mặt. Tin nghệ sĩ Tư Út chết trên sàn diễn được loan ra nhanh chóng, bất cứ nơi nào có người Việt cư ngụ là có bàn tán, và có quá nhiều câu chuyện kỳ bí được tung ra, không biết những nguồn tin thất thiệt xuất phát từ đâu mà người ta đồn đãi rằng tại vì kép hát diễn không đúng, bị nhân vật trong truyện về “bắt đi”, hoặc là do hát hay qua nên bị Tổ nghiệp “đem về” hát cho Tổ coi ở bên kia thế giới, v.v...

Lúc bấy giờ khán giả ở Nam Vang rất ái mộ Tư Út qua vai trò Nhữ Nam Vương, trong tuồng Ðào Tam Xuân Báo Phu Cừu, tức Trảm Trịnh Ân. Cái trung của Tư Út đã làm rơi lệ khán giả, và do yêu cầu của số đông khán giả nên tuồng nầy diễn đi diễn lại nhiều lần.

(Còn tiếp kỳ sau)

Khi về Việt Nam, cô Lý Bửu Trân-Bửu Chánh học ở Sài Gòn


Cô Bửu Chánh từ Trung Quốc về Việt Nam sum họp với mẹ, nghệ sĩ Phùng Há


Triều Giang ghi

(Tiếp theo kỳ trước)


Sống với người dì ở Hạc Sơn bên Trung Quốc, cô Bửu Chánh học đến gần hết Trung Học thì trở về Việt Nam, và đó là ý nguyện từ lâu của người con vì hoàn cảnh phải xa mẹ. Hơn 10 năm xa cách mẹ con trùng phùng, niềm vui khôn tả, chớ trước đó đêm nào Má Bảy cũng khóc thầm vì nhớ con, người nghệ sĩ mà trên sân khấu làm rơi lệ khán giả, và khi tấm màn nhung buông xuống thì Má Bảy tự khóc cho mình.

Thế nhưng, có một điều mà chúng tôi cũng như nhiều người thắc mắc từ lâu, là tại sao một nghệ sĩ nổi danh như Má Bảy Phùng Há, đam mê ca hát đến đỗi bị đuổi học, mà nghe nói người con của bà là cô Bửu Chánh lại không có học ca hát gì hết. Sẵn dịp tiếp xúc với Má Bảy, chúng tôi hỏi vấn đề này, và cũng nhờ đó mà biết thêm rất nhiều về mặt trái của cải lương, với những câu nói rất là vui của Má Bảy.


- TG: Thưa Má Bảy, nghe nói chị Bửu Chánh chỉ lo học hành mà thôi, chớ không được dạy ca hát gì hết, có phải vậy hay không?


- MB: Rất đúng, lúc Bửu Chánh mới từ bên Trung Quốc về, tôi cũng tính dạy cho nó nghề hát để nối nghiệp tôi sau này, nhưng thấy nó học giỏi quá, thông minh quá, nói thông thạo bốn thứ tiếng Anh, Pháp, Tàu và Tây Ban Nha, nên tôi tiếp tục cho nó ăn học rồi thủng thẳng sẽ tính.


- TG: Trong nghệ thuật cải lương, Năm Nghĩa là dưỡng phụ của Thanh Nga, là bầu gánh hát Thanh Minh, ông đã đào luyện Thanh Nga từ lúc nhỏ, 15 tuổi đã nhận vai trò đứa con hai dòng máu, coi như vai chánh và từ đó đã trở thành đào hát nổi tiếng luôn. Còn Má Bảy cũng là nghệ sĩ nổi danh còn hơn cả Năm Nghĩa, lại là bầu gánh hát Phụng Hảo, thế sao Má Bảy không uyển chuyển vừa cho chị Bửu Chánh đi học, vừa cho học hát cải lương, biết đâu chị cũng nổi tiếng như Thanh Nga?


- MB: Mỗi thời kỳ mỗi khác, Bửu Chánh lớn lên trong thời kỳ Pháp thuộc, tệ đoan xã hội lan tràn, ngay trong rạp hát khán giả coi cải lương nhìn lên sân khấu thấy những cái hay cái đẹp của nghệ thuật, nhưng đàng sau bức màn nhung thì lại không tốt đẹp gì hết. Phía trong cánh gà, sát bên vách là mâm đèn hút á phiện, lúc nào cũng có vài người nằm đi mây về gió, giới nghệ sĩ cải lương nhiều người mang bệnh ghiền cũng là do đó. Có những anh kép vừa hát xong một cảnh là nhào vô kéo ro ro, mấy ông thầy đờn cũng vậy, màn vừa bỏ xuống thay cảnh là buông đờn chạy vô làm một cặp (tiếng lóng của hút á phiện) rồi trở ra đờn tiếp. Mấy bữa hút nhiều mùi khét nghẹt bay ra ngoài khán giả chịu không nổi, người ta la lên phải quạt cho khói bay phía sau rạp.


- TG: Má Bảy là bầu gánh mà lại cho đặt cái thứ đó ở ngay trong hậu trường, sao không bảo họ đem đi chỗ khác?


- MB: Ðâu phải quyền của mình, mà của chủ rạp hát, hút bao nhiêu cũng được miễn là trả tiền đủ cho họ mà thôi, rạp nào cũng vậy nếu mình không chấp nhận thì đừng mướn, mà thời đó rạp nào cũng có cái thứ đó hết. Mà đâu phải chỉ mâm đèn á phiện thôi sao, lại còn thêm đánh bài, hát ở trên đánh bài ở dưới, chủ rạp lấy xâu, đào kép vừa hát xong lãnh lương là họ ngồi tại đó thu tiền liền, chạy đâu cho khỏi.

Má Bảy nói thời đó sân khấu nào cũng vậy, ở trên treo màn treo cảnh, còn ở dưới là chỗ ở của đào kép công nhân, chỉ một số ít ở nhà ngoài, đào kép chánh lương nhiều họ mướn nhà, mua nhà nên không ở rạp, chớ phần đông thì ở dưới cái sân khấu, tức hậu trường rạp hát. Rạp nào phía trong cũng có chừa khoảng trống nền lót gạch tàu, chỗ đó là sòng bài hoạt động suốt ngày đêm, chửi thề nói tục không ngớt. Ðào kép tới vai trò thì lên hát, mà chưa tới thì chạy xuống đặt vài tụ, để nguyên râu ria áo mão dài thượt ngồi vô chia bài, Quan Công, Lưu Bị cũng đánh bài, cha con Tiết Nhơn Quý, Tiết Ðinh San cũng ăn thua nhau cãi vã rùm beng.

Bà nói tiếp có một hôm gánh Năm Châu hát tuồng Lan và Ðiệp, vừa hết cảnh Lan cắt đứt dây chuông rồi ngất xỉu, và Ðiệp thì khổ sầu, người coi hát ai cũng cảm thương, vậy mà màn vừa bỏ xuống thì cả Lan lẫn Ðiệp chạy xuống sòng bài kéo dà dách. Lúc ông hòa thượng đang hát ở trên thì ở dưới Ðiệp kéo bài ăn gian sao đó, sẵn cái dĩa kéo dà dách Lan đập cho Ðiệp xụi tay. Chừng tới vai trò ra sân khấu trở lại, ông hòa thượng đưa áo cà sa cho mặc để vào hậu liêu cho Lan trao gởi nổi niềm tâm sự thì đưa tay lên không được, ông hòa thượng phải mặc giúp cho. Rồi tới lúc Lan sắp chết, lúc này phải cởi áo cà sa thật mau để chạy tới ôm Lan thì tay đau quá cởi áo không được, phải làm bộ lui trở vô tấm cánh gà nhờ chú tiểu Huệ Thông kéo ra giùm.


- TG: Rồi khán giả có phản ứng gì không, họ có biết lý do tại sao không?


- MB: Người ta nói chắc kép hát bữa nay say rượu nên quên tuồng, hát quờ quạng chớ đâu có biết do đánh bài kéo dà dách, bởi vậy nên lúc nào cũng mắc nợ, hát bữa nào xào bữa nấy. Do cảnh sa đọa như vậy nên tôi đâu dám cho con Bửu Chánh tới hậu trường rạp hát, sợ bị nhiễm những thứ đó thì tiêu đời.


- TG: Chớ còn Thanh Nga thì thế nào, tại sao cô không bị nhiễm tệ nạn đó, Má Bảy có biết không?


- MB: Như tôi đã nói hồi nãy đó, Bửu Chánh lớn lên nhằm thời Tây, còn Thanh Nga nó lớn lên nhằm thời ông Ngô Ðình Diệm, tứ đổ tường bị cấm, sòng bạc Kim Chung, Ðại Thế Giới bị đóng cửa, tiệm hút cũng dẹp luôn, mâm đèn ống hút bị đem ra đốt ở bùng binh chợ Sài Gòn, làm dân đi mây về gió, tiên ông, tiên bà tiếc hùi hụi. Nhờ rạp hát không còn cái tệ đoan của thời trước nên Năm Nghĩa mới dám cho Thanh Nga đến rạp hát tập luyện, chính tôi cũng từng rèn luyện cho Thanh Nga tập diễn ở rạp.

Lời giải thích của Má Bảy thật là chí lý, chúng tôi rất khâm phục bà, đã không bị ảnh hưởng câu nói “ở bầu thì tròn, ở ống thì dài” hay là “gần mực thì đen, gần đèn thì sáng”, đối với Má Bảy phải nói rằng “Gần bùn mà chẳng hôi tanh mùi bùn” vậy!

(Còn tiếp kỳ sau)

Mối tình nghệ sĩ Phùng Há và Bạch Công Tử (tiếp theo kỳ trước)
Friday, December 09, 2005


Triều Giang ghi

(Tiếp theo kỳ trước)


Thuở xưa đất Nam Kỳ Lục Tỉnh có hai chàng công tử nổi tiếng trong thiên hạ thời bấy giờ, mà trong dịp tiếp xúc với Má Bảy Phùng Há, chúng tôi đã thu thập khá nhiều sự kiện có liên quan đến một trong hai chàng công tử nói trên.

Trước hết xin nói về chàng công tử Bạc Liêu, mà cho đến nay thỉnh thoảng trong những câu chuyện người ta vẫn còn nhắc đến, nhứt là ở các tỉnh miền Tây thì nhiều người biết hơn, do những di tích còn lưu lại như nhà cửa, vườn đất, tài sản, v.v... cũng như trong sử sách của tỉnh Bạc Liêu cũng có đề cập đến chàng công tử này.

Cái biệt danh “Công Tử Bạc Liêu” đã nói lên nơi sinh trưởng của chàng công tử ở một tỉnh được coi như vựa lúa miền Tây, và cũng nhờ sự trù phú của tỉnh đã đem lại cho Tổ Phụ của cậu công tử nhiều tài sản ruộng vườn, để rồi đến đời của cậu thì tung ra xài tiền như nước, không biết bao nhiêu mà kể. Công Tử Bạc Liêu, cũng có người gọi là “Hắc Công Tử” (có lẽ do nước da không được trắng), để phân biệt với chàng Bạch Công Tử ở Mỹ Tho, cũng con nhà giàu, ruộng đất cò bay thẳng cánh và cũng nổi tiếng ăn chơi không kém Hắc Công Tử nhưng với hình thức khác.

Thế nhưng, Bạch Công Tử là ai, liên hệ như thế nào với Má Bảy Phùng Há? Cái điều đáng ghi ở đây là Bạch Công Tử liên hệ nhiều đến Má Bảy cả về tình cảm lẫn nghệ thuật. Về tình cảm thì Má Bảy chung sống với Bạch Công Tử đến 7 năm và có hai mặt con (cả hai đều chết khi còn nhỏ nên sau này ít được nói đến). Còn về nghệ thuật thì Bạch Công Tử là bầu gánh hát Huỳnh Kỳ, một gánh hát lớn thời đó, mà toàn bộ nghệ thuật do Má Bảy điều khiển.

Bạch Công Tử tên thật là Lê Công Phước, biệt danh là Phước George, sinh tại Mỹ Tho vào khoảng đầu thế kỷ 20 hoặc trước đó vài năm, tức khoảng 1896-1897, thiên hạ đã căn cứ vào những người đồng chạng cùng đi học để định tuổi chớ không ai biết chính xác. Có người nói rằng do lớn hơn Má Bảy nhiều tuổi, sợ rằng Má Bảy mặc cảm nên ông giấu tuổi (lớn hơn khoảng 15 tuổi).

Công tử Phước George du học từ bên Pháp về, ăn chơi khét tiếng đất Mỹ Tho (Má Bảy cũng sinh trưởng tại Mỹ Tho), và mê mệt cô đào cải lương Phùng Há nên bỏ tiền ra lập gánh hát, để có cơ hội chiếm con tim của cô đào trẻ đẹp lúc bấy giờ. Người ta nói mục tiêu lập gánh hát của Phước George vì nghệ thuật thì ít, mà vì cô đào làm nghệ thuật thì nhiều.

(Còn tiếp kỳ sau)

Cháu được biết là nữ nghệ sĩ tiền phong Phùng Há, năm nay đã hơn chín mươi tuổi và nghe nói là bà vẫn còn khoẻ mạnh, bà đang sống trong chùa nghệ sĩ ở Gò Vấp. Xin bác cho cháu biết về ngày sinh, quê quán và những bước đầu khởi nghiệp của nữ nghệ sĩ Phùng Há được không ạ ?

Ðáp : Chào cô Giáo Hiếu. Tôi xin cám ơn cô đã có nhã ý muốn biết về tiểu sử của nữ nghệ sĩ Phùng Há, một danh tài mà giới nghệ sĩ cải lương chúng tôi rất kính mến, xem bà là một trong những người đầu tiên có công khai sơn phá thạch xây dựng nên nền nghệ thuật sân khấu cải lương Việt Nam.

Bà Phùng Há tên thật là Trương Phụng Hảo, sanh ngày 30 tháng 4 năm 1911 ( Tân Hợi) tại làng Ðiều Hòa , tổng Thuận Trị, quận Châu Thành, tỉnh Mỹ Tho. Tính đến nay thì bà đã được 95 tuổi dương lịch. Bà đã phụng sự sân khấu hơn 80 năm kể từ vai hát đầu tiên năm 13 tuổi, đó là vai Giả Thị trong tuồng Hoàng Phi Hổ Qui Châu của soạn giả Nguyễn công Mạnh.

Phụng Hảo họ Trương, gốc tích của dòng họ Trương là ở làng Phú Lạng, huyện Hạc Sơn, tỉnh Quảng Ðông Trung Quốc. Ông Trương Nhân Trưởng, cha ruột của nữ nghệ sĩ Trương Phụng Hảo vì chơi quấn pháo vào bím tóc của một người bạn, pháo nổ văng mất bím, sợ bị tù tội nên ông mới bỏ trốn sang Việt Nam. Ông Trương Nhân Trưởng đã có vợ bên Tàu, nhưng vì đang trốn chạy nên không mang vợ theo được.

Ông Trưởng đến Mỹ Tho làm nghề bán thịt bò, ông cưới bà Lê thị Mai, người làng Ðiều Hòa. Hai ông bà có được với nhau 7 người con: Trương Tích Kỳ,( con trai trưởng), Trương Ngân Hảo ( nữ), Trương Liên Hảo( nữ), Trương Tích Huy( nam, đã chết lúc nhỏ), Trương Tích Trung( nam), Trương Phụng Hảo( nữ) và Trương Nguyệt Hảo( nữ).

Bà Lê Thị Mai thường gọi Trương Phụng Hảo là Phùng Há, theo cách gọi của người làng quê Trung Quốc nên Trương Phụng Hảo lấy nghệ danh là Phùng Há để tưởng nhớ mẹ của mình.

Hỏi: Theo lời của bác, nữ nghệ sĩ Phùng Há là gốc người Hoa, vậy thì trong trường hợp nào, do cơ duyên nào mà bà trở thành người nghệ sĩ tài danh của sân khấu cải lương Việt Nam?

Ðáp : Hồi đó tôi cũng hỏi cô Bảy Phùng Há như vậy đó. Cô Phùng Há cho là do sự an bày của Tổ nghiệp! Cô Phùng Há cho biết là Ba cô làm ăn ở Việt Nam rất phát đạt, khi ông mất thì mẹ cô và các anh chị em cô đưa ông về an táng ở huyện Hạc San Trung Quốc, gia sản ở Việt Nam trao cho người anh cả là Trương Tích Kỳ quản lý.

Khi mẹ cô và cô trở về Việt Nam thì anh TrươngTích Kỳ muốn chiếm đoạt cả gia sản nên định mua vé tàu đưa hai mẹ con cô trở về Hạc San chớ không cho ở chung một nhà như khi Ba cô còn sống. Mẹ cô không muốn trở về Tàu, sống trong thân phận của người vợ lẽ, một thân phận chẳng khác gì con sen hay người ở đợ, nên mẹ cô dẫn cô về ở nhà với bà ngoại của cô trên chợ Giòng Nhỏ.

Bà ngoại mù lòa, mẹ cô đau yếu liên miên, Trương Phụng Hảo phải đi mò lạch, kiếm cá, kiếm tép để làm thức ăn nuôi bà và mẹ. Bà Tư trong xóm thương tình dẫn Phụng Hảo tới làm công in gạch trong lò gạch của ông Bang Hoạch ở xóm cầu đúc. Tiền công in một trăm viên được ba xu. Phụng Hảo làm không quen nên vừa làm vừa ca nghêu ngao cho đở buồn. Không ngờ những người cùng làm công trong lò gạch nghe thích quá, mới bảo cô ca cho họ nghe, họ phụ in gạch để cho cô có tiền nuôi mẹ.

Lúc đó ông Bầu Hai Cu, chủ gánh hát Tái Ðồng Ban, nghe đồn có con nhỏ xẩm lai ca hay lắm nên ông tìm tới. Nghe giọng ca của cô Phụng Hảo, ông thấy có thể đào tạo cho cô hát trên sân khấu Tái đồng Ban nên ông ký hợp đồng với cô, do mẹ cô đại diện. Ông cho mượn trước 50 chục đồng để lo thuốc thang và dưởng nuôi bà ngoại cô, lương của cô được 8 cắc mỗi suất diễn, hai mẹ con theo gánh hát được nuôi cơm và có chỗ ở. Lúc đó cô làm ở lò gạch, vừa làm vừa ca mà chỉ được có một cắc mỗi ngày thôi.

Thầy tuồng Nguyễn Công Mạnh và nghệ sĩ Năm Châu dạy cô hát, nhạc sĩ Tư Chơi dạy cô ca. Phụng Hảo siêng năng, sáng dạ nên chỉ trong một tuần lễ học là cô có thể đóng tuồng chung với kép Năm Châu. Học xong tuồng nào thì hát tuồng đó. Ông Bầu bảo lấy tên Phùng Há làm nghệ danh cho cô. Ðó, bước đầu khởi nghiệp của nữ nghệ sĩ Phùng Há là như vậy đó.

Hỏi : Thưa bác, xin bác cho biết thành phần nghệ sĩ và những tuồng tích của gánh hát Tái Ðồng Ban trong lúc đó ra sao ?

Ðáp: Thành phần nghệ sĩ gánh Tái Ðồng Ban, bên đào thì có : Phùng Há, Ba Nhàn, Ba Liên, Năm Phụng, Hai Quờn. Hai Quờn về sau là vợ của anh Ba Du.

Bên kép có : Năm Châu, Tám Mẹo, Ba Du, Tư Út, Từ Anh, Hai Bông, Năm Tỵ. Nhạc sĩ Tư Chơi tức là Huỳnh Thủ Trung, lúc đó đờn đoản, anh Tư Chơi cũng có viết tuồng hát nữa.

Tuồng hát : có các vở Hoàng Phi Hổ quy Châu, của soạn giả Nguyễn Công Mạnh, vở tuồng Thôi Tử Thí Tề Quân, Mổ Tim Tỷ Can, Anh Hùng Náo Tam Môn Nhai của soạn giả Nguyễn Thành Châu, vở tuồng Khúc oan vô lượng, Tội của Ai của soạn giả Tư Chơi. Phùng Há đóng cặp vớì anh Năm Châu được khán giả khen là rất xứng đào xứng kép.

Lý Bửu Trân, ai nữ của nghệ sĩ Phùng Há


Hỏi :Thưa bác, có phải chăng là từ Tái Ðồng Ban này nẩy sanh ra mối tình Năm Châu - Phùng Há?

Ðáp: Theo tôi biết thì mối tình đầu của nữ nghệ sĩ Phùng Há là với nhạc sĩ kiêm soạn giả Tư Chơi. Nghệ sĩ Tư Chơi là người chồng đầu tiên của nữ nghệ sĩ Phùng Há. Họ có chung với nhau một đứa con gái, đặt tên là Lý Bửu Trân. Lý Bửu Trân sanh năm 1927 và mất năm 1959 tại Saigon.


Hình của Soạn giả Nguyễn Phương.


Bửu Trân mang họ Lý thay vì họ Huỳnh của cha là Huỳnh Thủ Trung vì khi cô được ba tuổi, cha mẹ cô ly dị nhau, mẹ cô gởi cô về huyện Hạc San bên Trung Quốc cho dì của cô là bà Trương Liên Hảo, nuôi dưỡng và vì vậy mà Bửu Trân lấy theo họ của dưỡng phụ là phú hào họ Lý.

Lý Bửu Trân học rất giỏi, cô thông thạo năm thứ tiếng : Anh, Pháp, Tây Ban Nha, Quan Thoại, Quảng đông và Việt Nam. Trong những năm 1957, 1958, khi tiếp xúc với các phái đoàn nghệ thuật Ấn Ðộ, Mỹ quốc, Trung Hoa Dân Quốc và đoàn nhạc gỏ Pháp Quốc, Lý Bửu Trân là thông dịch viên của Hội Nghệ Sĩ Ái Hữu khi Hội tiếp xúc với các đại diện và nghệ sĩ của các phái đoàn nước bạn. Lý Bửu Trân bị bịnh ung thư máu, mất tại nhà thương Grall vào tháng 12 năm 1959.

Nữ nghệ sĩ Phùng Há có nhiều vai tuồng hát để đời, riêng vai Lữ Bố trong tuồng Phụng Nghi Ðình, khi bà Phùng Há hát vai Lữ Bố, cố nữ nghệ sĩ Thanh Nga hát vai Ðiêu Thuyền, có một nhà thơ đã tặng cho nghệ sĩ Phùng Há mấy câu thơ : mời quí thính giả nghe nghệ sĩ Phùng Há đọc mấy câu thơ nầy :

Ấy mới tài! Ấy mới duyên!
Lẵng lơ Lã Bố Hí Ðiêu Thuyền
Ai hay Lã Bố là cô ã
Ðã quyết tao…Phùng…Há dám quên!

Minh họa tiếng hát của cô Phùng Há trong vai Lựu tuồng Ðời cô Lựu. Thưa quí thính giả vừa rồi là tiếng hát của cô Bảy Phùng Há trong vai Lựu tuồng Ðời Cô Lựu của soạn giả Tư Trang.

Hỏi : Thưa bác, để tìm hiểu về nữ nghệ sĩ tài danh Phùng Há, ngoài những giai thoại về cuộc đời tình cảm của người nghệ sĩ tài năng Phùng Há, cháu hy vọng bác kể về một giai thoại nào đáng nhớ của nữ nghệ sĩ Phùng Há liên quan tới nghệ thuật sân khấu hoặc chuyện tình giữa hai tài năng lớn : Năm Châu, Phùng Há,… có như lời người đời dồn đãi hay là không có? Cháu cũng muốn được biết trong thời gian dài gần 80 năm, nghệ sĩ Phùng Há đã cộng tác với những đoàn hát nào ?

Tại sao khi giới thiệu nghệ sĩ tài danh Phùng Há, bác lại khởi đầu bằng cách kể những đoàn hát nào mà bà Phùng Há đã cộng tác?
Ðáp: Cô Hiếu vừa hỏi một câu rất hay, Thưa quí thính giả, khi tôi kể tên những gánh hát mà cô Bảy Phùng Há từng cộng tác tức là tôi đã lược thuật lại một phần cái quá trình hình thành và phát triễn của nghệ thuật sân khấu cải lương, một nghệ thuật sân khấu độc đáo của dân tộc Việt Nam.

Cô Bảy Phùng Há là người phụ nữ Việt Nam sống gần 100 tuổi mà đã cống hiến tám mươi năm của cuộc đời mình để góp phần xây dựng một nền nghệ thuật sân khấu cải lương, cô Bảy Phùng Há đã đào tạo được hàng trăm nghệ sĩ tài danh trong ba thế hệ nghệ sĩ.

Cô Phùng Há được người trong giới khen tặng là một bực minh sư, một cây đại thọ của cải lương, được phong là Nghệ sĩ Nhân dân, cô Bảy nhận được những huy chương, những bội tinh của vua Bảo đại, của quan toàn quyền Pháp ở đông Dương, của vua Miên, vua Lào, vua Thái Lan, của đại sứ Trung Hoa Dân Quốc ở Việt Nam, của chánh phủ Việt Nam Cộng Hòa và của chánh phủ Việt Nam sau nầy.

Cô Phùng Há đã được tặng nhiều bằng khen, bằng tưởng niệm, huy hiệu danh dự của các nước mà cô có dịp đến biểu diễn tài nghệ như ở Pháp, Anh, Tây Ban Nha, Bồ đào Nha, Maroc, Sénégal, Thụy Diển, Thụy Sĩ, Thái Lan và Liên Xô cũ.

Cô Phùng Há cũng là người phụ nữ Việt Nam duy nhứt, không phải là người có quyền thế hay có gia tài sự nghiệp của cha mẹ để lại, nhưng cô đã thực hiện được nhiều việc từ thiện giúp cho rất nhiều

cho rất nhiều nghệ sĩ nghèo yếu neo đơn và đồng bào nạn nhân thiên tai bão lụt. Cô đã vận động quyên tiền, tổ chức hát Hội để có ngân qủy xây dựng chùa Nghệ sĩ tức là chùa Nhựt Quang, xây một nghĩa trang nghệ sĩ ở kế bên chùa.
Xin mời quí thính giả nghe nghệ sĩ Kim Cương nói với bà Phụng Há khi bà lo xây dựng nghĩa trang nghệ sĩ.

Trong nghĩa trang đó hiện đang chôn cất hơn 400 ngôi mộ nghệ sĩ cải lương và giữ trong chùa 380 hũ hài cốt nghệ sĩ trong nước và ở hải ngoại đem về, như là hũ hài cốt của danh ca Hữu Phước, danh tài Hùng Cường, của nghệ sĩ Tư Ut, người đã chết ở thành phố Nam Vang, những nghệ sĩ miền Bắc di cư 54 như Túy định, Phúc Lai……

Nghĩa trang nghệ sĩ cải lương


Hỏi: Thưa bác, theo cháu nghĩ thì có lẽ nghĩa trang nghệ sĩ cải lương ở Việt Nam là cái nghĩa trang duy nhứt ở trên thế giới, có một đặc điểm nổi bậc là nơi đó chỉ có những phần mộ của những nghệ sĩ cải lương, không có những người ngành nghề khác được chôn chung. Phải vậy không bác ?

Ðáp: Tôi nghĩ là ở Pháp, ở Hoa Kỳ, ở Canada, và nhiều nơi khác trên thế giới, nghĩa trang là nơi an táng những người đã khuất, thân nhân của người chết có đủ tiền nong để lo việc mai táng thì ai cũng có thể có một mộ phần trong nghĩa trang đó. Riêng giới nghệ sĩ cải lương ở Việt Nam, khi về già thì đa số đều nghèo khổ, khó mà có tiền mua được một miếng đất nhỏ để gởi nắm xương tàn.

Cô Phùng Há là người hơn tám mươi năm theo nghề hát, cô hiểu cái nổi khổ tâm đó nên cô lo trước giúp cho những người nghệ sĩ nghèo yếu neo đơn. Thêm nữa khi sống thì nghệ sĩ sống quây quần bên nhau, ăn quán ngủ đình, vầy đoàn hiệp lũ thì khi mất, ở chung một nghĩa trang thì cũng thật là ấm cúng.

Khi tôi về thăm quê hương, tôi có vô chùa và nghĩa trang nghệ sĩ, quây phim, chụp ảnh, tôi nghĩ là bất cứ ai muốn tra cứu về một nghệ sĩ nào đó đã được chôn cất tại nghĩa trang nầy, có thể vào chùa và văn phòng nghĩa trang, xem các sổ sách. Trong đó có ghi nơi sanh, ngày sanh, nơi mất và ngày mất, khi sinh tiền người nghệ sĩ đó hát ở đoàn hát nào chót hết và số phone cùng địa chỉ của gia đình của thân nhân của cố nghệ sĩ đó để mình có thể liên lạc, tiện cho việc tra cứu của mình.

Về việc cứu trợ đồng bào bị thiên tai bão lụt ở miền Trung, miền Tây, đồng Tháp Mười thì cô Bảy đã dành tất cả những số tiền, thuốc men và hiện vật mà những người ái mộ cô ở trong nước và ở nước ngoài đã gởi tặng cô để làm quỷ đi cứu trợ, đồng thời cô Bảy đứng ra hô hào các nhà giàu, các thương gia, các nghệ sĩ có lòng từ thiện, quyên tiền, giúp gạo và thuốc men, cô Bảy cùng các nghệ sĩ đến tận nơi bị thiên tai bão lụt để mà trực tiếp giúp cho đồng bào nạn nhân.

Tôi biết được có hơn 20 chuyến đi cứu trợ của cô Bảy và các nghệ sĩ qua các hình ảnh và các bài báo cắt ra, lưu giữ trong Chùa Nhựt Quang trong vòng 10 năm qua nghĩa là từ khi bà được trên 80 tuổi.

Soạn giả Nguyễn Phương thăm mộ Soạn giả Hoa Phượng.

Cô Bảy Phùng Há vận động quyên góp, quyên tiền lập ra Nhà Dưỡng Lão nghệ sĩ, tổ chức hát Hội quyên góp hàng tháng, đồng thời vận động đóng góp hàng tháng của các nghệ sĩ có thu nhập cao và những nhà hàng tâm hàng sản để có tiền nuôi dưỡng thuốc men lo cho các nghệ sĩ không gia đình, không vợ con và già yếu đó.

Trước đó thì bà đã giúp nhiều lần cho các nghệ sĩ đau yếu hay bị nạn trên đường lưu diễn. Xin mời quí thính giả nghe tiếng nói của nghệ sĩ nhân dân Thành Tôn nói về cô Bảy Phùng Há lúc nghệ sĩ Thành Tôn còn sinh tiền. Minh họa một câu nói của cố nghệ sĩ Thành Tôn.



Những đoàn hát từng cộng tác


Hỏi: Dạ, vậy thì xin bác giới thiệu những đoàn hát mà bà Phùng Há đã từng cộng tác.

Ðáp: Thưa quí thính giả, Nguyễn Phương xin giới thiệu những đoàn hát mà cô Bảy Phùng Há đã từng cộng tác.

Thời kỳ 1.- từ năm 1924, khi cô Phùng Há mới bắt đầu đi hát tới năm 1945.
- Thời kỳ 2- từ năm 1946 đến năm 1954,
- Thời kỳ 3.- Từ năm 1955 đến năm 1975.
- Thời kỳ 4.- Từ năm 1976 đến năm 2001.
- Thời kỳ thứ nhứt: từ năm 1924 đến năm 1945.

Năm 1917, ở tỉnh Mỹ Tho đã có gánh hát cải lương đầu tiên của thầy Năm Tú thành lập tại tỉnh. Sau đó, năm 1920 mới có gánh hát Nam đồng Ban của ông Bầu gánh hát tên là Hai Cu, cũng là người quê ở Mỹ Tho. Con trai của ông Hai: kép chánh tên là Hai Giỏi, chồng cô nữ nghệ sĩ tài danh Năm Phỉ. Cô Năm Phỉ lớn hơn cô Phùng Há 4 tuổi.

Khi kép Hai giỏi chết vì bạo bệnh, cô Năm Phỉ mất người chồng và cũng là người bạn diễn ăn ý nhứt của cô nên cô buồn mà bỏ đi nơi khác. Ông bầu Hai vì nhớ con là kép Hai Giỏi nên năm 1924 ông lập gánh hát Tái đồng Ban, ông đã vô lò gạch, mời cô Phùng Há gia nhập gánh hát của ông, lúc đó cô Phùng Há mới 13 tuổi nhưng cô có giọng hát trong trẻo, ông Bầu Hai đã ký contrat, mời cô Phùng Há hát thay cho cô đào chánh Năm Phỉ. Gánh hát Tái đồng Ban khi mới thành lập, tập tuồng ở đình điều Hòa, quân Châu Thành tỉnh Mỹ Tho.


Nhà Dưỡng Lão Nghệ Sĩ.

- Năm 1926 - Phùng Há, Năm Châu, Tư Chơi, Ba Du gia nhập gánh hát Trần đắc của ông Bầu Trần đắc Nghĩa.
- Năm 1929 đến năm 1934 ( 18 tuổi), - cô Phùng Há làm bầu gánh hát Huỳnh Kỳ.
- Năm 1934 đến năm 1935 - cùng với Năm Châu gia nhập lại gánh hát Trần đắc.
- Năm 1935 - 1936 - nhập chung với Phước Cương (đào chánh là Năm Phỉ), lập gánh hát Phi Phụng,
- Năm 1936 - Lập gánh hát Phụng Hảo tại Cầu Ngang, tỉnh Trà Vinh.
- Năm 1939 - gánh hát Phụng Hảo rã.
- Năm 1940 - Lập gánh Phụng Hảo 2
- Năm 1945 - gánh Phụng Hảo 2 rã.

Trong thời kỳ đầu từ 1924 đến 1928, chúng ta thấy rõ là cô Phùng Há chỉ đi hát với tư cách làm làm công, làm diễn viên lãnh lương từng xuất hát do ông bầu gánh hát trả.

Trong bốn năm nầy cô Phùng Há hát các tuồng xã hội như Khúc Oan Vô Lượng, Lở Tay Trót đã Nhúng Chàm, đời Cô Lựu, tuồng dã sử Giọt Máu Chung Tình, tuồng Tàu, Anh Hùng Náo Tam Môn Nhai, Thôi Tử Thí Tề Quân, Phụng Nghi đình…

Từ 1929 trở về sau, cô Bảy vừa là đào chánh vừa là bầu gánh, tự mình chăm lo phần nghệ thuật trình diễn của toàn đoàn. Từ vai trò bầu gánh và là đào chánh, cô Bảy Phùng Há không lệ thuộc vào sự phân bố vai tuồng của chủ gánh hát hay của thầy tuồng mà chính là ông thầy tuồng phải đo ni đóng giày, nghĩa là tùy theo phong cách diễn xuất hay nhứt của cô Phùng Há để mà viết tuồng đúng theo sở trường của cô.

Phụng Hảo, cô gái lai Tàu nên ngay trong tiềm thức, cô Phùng Há vẫn thích hát những vở hát có cốt truyện Tàu, có lối ca như ca Quảng và có lối múa bộ, có trống có mõ, đồng lố như các dàn nhạc Quảng. Gánh hát mang tên Phụng Hảo là gánh hát chuyên hát tuồng Tàu như Phụng Nghi Dình, Mạnh Lệ Quân thoát hài, Xử án Bàng Quí Phi…

Hồi đó, người ta gọi là gánh hát, ghe hát vì đường bộ ít mở mang, xe camion cũng ít có nên đoàn hát phải di chuyễn bằng ghe chài trên sông rạch để đi từ Saigon xuống tỉnh Mỹ Tho và các tỉnh miền Hậu Giang như Cần Thơ, Sóc Trăng, Bạc Liêu, Trà Vinh…

Bạch công tử Lê Công Phước tục gọi là cậu Hai Phước Georges , bầu gánh hát Huỳnh Kỳ, chồng của cô Phùng Há, đã sắm bốn chiếc ghe chài lớn, ba chiếc để chở diễn viên, dàn cảnh và công nhân. Một chiếc ghe chài lớn khác được trang trí sang trọng như một cái villa di động để riêng cho Bạch Công Tử và cô Phùng Há ở. Tàu sà lúp kéo các ghe chài đi, không phải do trạo phu chèo chống.



Viếng thăm nghệ sĩ tiền phong Phùng Há
2007.02.24
Soạn giả Nguyễn Phương

Vừa rồi Nguyễn Phương đi du lịch qua nhiều nước, thăm viếng những nghệ sĩ cải lương Việt Nam đang định cư để tìm thêm các tài liệu cổ nhạc và tìm hiểu tiểu sử và hoạt động của các nghệ sĩ cải lương thế hệ đồng thời với Nguyễn Phương và các thế hệ sau để giới thiệu với quí thính giả.

Các nghệ sĩ Tú Trinh, Kiên Giang, Viễn Châu, Thanh Cao, ông Bầu Xuân, nhiếp ảnh viên Huỳnh Công Minh và ông Ngọc Anh, chủ trương trang Web Cải Lương Việt Nam, đã hướng dẫn Nguyễn Phương đi thăm viếng nhiều bạn nghệ sĩ cũ của Nguyễn Phương.
Hôm nay ông Ngọc Anh, chủ trang Web Cải Lương Việt Nam điện thoại qua Montréal thăm hỏi sức khoẻ của Nguyễn Phương và có mấy câu phỏng vấn. Tôi nghĩ là ông Ngọc Anh muốn giới thiệu với 15.000 thành viên của trang Web của ông về việc ông đã cùng với Nguyễn Phương viếng thăm các nghệ sĩ.

Tôi nghĩ rằng khi trả lời các câu phỏng vấn của Ngọc Anh là tôi được trực tiếp tường trình cùng quí thính giả của Đài RFA về tin tức của các nghệ sĩ mà tôi đã viếng thăm.

Những câu hỏi của ông Ngọc Anh chia ra hai vấn đề : phần một là hỏi về tình hình sức khoẻ và hoạt động của các nghệ sĩ quen biết cũ của Nguyễn Phương. Phần hai là hỏi về nhận xét các chương trình Vầng Trăng Cổ Nhạc, Làn Điệu Phương Nam và tuồng cải lương hát ở rạp Hưng Đạo mà Nguyễn Phương đã được xem. Xin mời quí thính giả nghe phần 1 của cuộc đối thoại nầy.

Ông Ngọc Anh: Thưa bác Nguyễn Phương, bác về Việt Nam thăm quê hương, chắc là thế nào bác cũng đi tìm thăm các bạn nghệ sĩ cải lương, bạn cũ của bác. Hai bác có đến thăm bà Bảy Phùng Há và viếng chùa nghệ sĩ không? Bà Bảy có khoẻ không ?



Tiêu biểu cho nghệ thuật và nghệ sĩ cải lương

Tủ kiếng trưng bày những tặng vật, những huy chương, médailles mà bà đã nhận được trong hơn 80 năm theo nghề hát cải lương và dạy hát. Hình của Soạn giả Nguyễn Phương

Nguyễn Phương: Thưa quí thính giả, ông Ngọc Anh thân mến, Lần nào về thăm quê hương, vợ chồng Nguyễn Phương cũng viếng thăm bà Bảy Phùng Há trước tiên. Bà Bảy Phùng Há là người tiêu biểu cho nghệ thuật và nghệ sĩ cải lương, người cao niên nhất trong giới nghệ sĩ mà cũng là người có ảnh hưởng sâu rộng trong giới nghệ sĩ về đạo đức nghề nghiệp.

Bà Bảy đã đào tạo hàng trăm nam nữ nghệ sĩ tài danh trong các thập niên 60, 70, Bà khuyến khích và tự mình làm gương trong việc tương thân tương ái giữa các nghệ sĩ và nêu gương làm việc từ thiện trong nhiều chục năm qua.

Các nghệ sĩ thế hệ thứ hai, thứ ba noi theo gương bà Bảy, nổi danh về việc làm từ thiện như Út Bạch Lan, Lệ Thủy, Kim Cương, Tú Trinh, Kim Hoàng - Như Mai, ông Bầu Xuân, nhà tổ chức đại nhạc hội Duy Ngọc, nhạc sĩ Ngọc Sơn, Ngọc Anh trang Web cải lương.

Rất nhiều nghệ sĩ khác thế hệ thứ hai, thứ ba, thứ tư, các bác sĩ trong các bệnh viện thành phố và rất nhiều nhà thương buôn ở các chợ An Đông, Chợ Bến Thành, chợ Cầu Ông Lãnh, các công ty thương nghiệp đã hưởng ứng theo lời kêu gọi cứu trợ nạn nhân bảo lục và đồng bào già, nghèo yếu neo đơn của bà Bảy Phùng Há mà đã thường xuyên góp tiền của và công sức mỗi khi Bà Bảy Phùng Há và Chùa Nghệ Sĩ tổ chức việc làm từ thiện kể trên trong hơn một chục năm gần đây.

Mấy lần đến thăm bà Bảy, tôi đều có nghe tiếng hát ca của Bà. Thấy tôi có vẻ ngạc nhiên, ông Bầu Xuân giải thích : “Chúng tôi thỉnh thoảng cho hát băng một số tuồng hay trích đoạn mà bà Bảy hát khi còn trẻ, hay những băng tiếng hát khi Bà dạy diễn xuất cho các học viên sân khấu. Bà nghe Bà rất vui vì Bà thường hay nhắc đến các vai tuồng đó.”

Đây là một sáng kiến giúp cho Bà nhớ những người bạn diễn, nhớ sân khấu, tránh tình trạng mất trí nhớ của người già. Nhà của Bà Bảy cất sau chùa nghệ sĩ, gồm có một phòng khách mỗi bề độ bốn thước, phòng ngủ độ chừng 36 thước vuôn và một phòng vệ sinh. Trước cửa phòng khách là đường ra bên hông chùa và nghĩa trang nghệ sĩ.



Một bảo tàng viện nhỏ


Phòng khách của bà Bảy Phùng Há được trang trí như một bảo tàng viện nhỏ ghi dấu cuộc đời hoạt động nghệ thuật của Bà. Phía trên kệ cao là bàn thờ đức phật bà Quan Âm, tầng kế thờ hai vị Hòa Thượng trụ trì chùa Nghệ Sĩ trước tiên (ông Năm Công nguyên quản lý hánh hát và danh ca Thanh Tao, tôi không biết Pháp danh của hai vị nầy).

Kế bên dưới là tủ kiếng trưng bày những tặng vật, những huy chương, médailles mà bà đã nhận được trong hơn 80 năm theo nghề hát cải lương và dạy hát.

Có 9 médailles bà được tặng thưởng trong thời kỳ Pháp thuộc( từ năm 1930 đến năm 1954): médaille của chánh phủ Pháp bên chánh quốc tặng, của quan toàn quyền Pháp ở Đông Dương, của quan thống đốc Nam Kỳ, của Vua Bảo Đại, Vua Miên, Vua Lào, Chánh phủ Trung Hoa Dân Quốc, Vua Thái Lan và huy chương của chánh phủ Việt Nam Cộng Hòa, nhiều huy chương và kỷ niệm chương ngoại quốc khi bà qua Pháp sinh sống (sau khi chánh phủ Nguyễn Khánh đỗ) từ năm 1964 đến năm 1967, bà và nữ nghệ sĩ Kim Cương được mời biểu diễn ở nhiều nước Hung Gia Lợi, Ba Lan, Mạc Tư Khoa và nhận được những huy chương nghệ thuật trong các buỗi biểu diễn ở Budapest, Prague, Moscou; ngoài ra Bà còn có huy hiệu Nghệ sĩ nhân dân và nhiều huy hiệu khác sau 1975.

Trên vách phòng khách treo nhiều ảnh chụp của Bà trong vai Lữ Bố, ảnh 8 Lữ Bố môn sinh của Bà, ảnh của Bà chụp với các ban chấp hành Hội Nghệ Sĩ Ái Hữu, ảnh Bà chụp với Kim Cương khi diễn Lữ Bố - Điêu Thuyền ở nhà hàng Table des Mandarins ở Pháp, ảnh chụp với anh Năm Châu trong tuồng Hồn Bướm mơ tiên, tuồng Vợ và Tình, ảnh chụp với nữ nghệ sĩ Đổ Quyên, và nhiều khuôn hình chụp những chuyến Bà đi cứu trợ đồng bào nạn nhân bão lục ở Đồng Tháp Mười, ở tỉnh Tiền Giang, ở Cai Lậy, ở miền Trung.

Vợ chồng tôi, bầu Xuân, Tú Trinh vào phòng ngũ của Bà để thăm Bà vì Bà không được khoẻ. Bà ngồi trên giường tiếp chuyện chúng tôi, có mặt hai cô thiện nguyện viên túc trực chăm sóc bên Bà.



Nguyện vọng


Bà Bảy Phùng Há đã 96 tuổi, sức yếu nhưng tinh thần vẫn còn minh mẫn. Khi gặp tôi, bà nhớ ngay Nguyễn Phương là soạn giả đoàn Phước Chung, đoàn Thanh Minh Thanh Nga. Bà nói chuyện với vợ chồng tôi, vẫn thường gọi là anh chị, vì theo bà thì soạn giả là thầy tuồng, phải gọi bằng anh mới đúng.

Bà cầm tay vợ tôi, nói : “Chị Ba về, lần nào cũng ghé thăm tui. Trước khi về bễn, chị Ba ráng tới thăm tui lần nữa nghe. Sợ, lâu quá, chị hõng gặp tui được nữa.” Vợ tôi đã khóc rất nhiều khi nghe câu nói đó của bà Bảy.

Bà nói mỗi sáng Bà được cô Kim Hà và cô Hường, hai thiện nguyện viên dìu bà và theo bà đi bộ một vòng nhỏ trong khuôn viên chùa hay nghĩa trang nghệ sĩ, sau đó vô nhà Bà dùng cháo rồi ngồi đọc kinh hoặc thiền, Bà tiếp khách khi có người đến viếng. Buổi chiều và tối, Bà ngồi trên giường đọc kinh. Hai cô thiện nguyện viên Hường và Kim Hà thay phiên nhau, lúc nào cũng có một người túc trực bên bà Bảy để giúp đỡ khi cần.

Ông Bầu Xuân cho biết là các bác sĩ thiện nguyện thường xuyên chăm sóc sức khoẻ của bà Bảy, lo về chế độ ăn uống và thuốc men cho bà Bảy.


Nữ nghệ sĩ Phùng Há trong vai Lữ Bố. Hình của soạn giả Nguyễn Phương

Bà nói với tôi : “Nguyện vọng của tôi là làm sao quyên tiền để lập một ký nhi viện cho các con em nghệ sĩ. Tôi đã lo cho giới nghệ sĩ được một cái chùa, một nghĩa trang, một viện dưỡng lão. Bây giờ nếu lo được một cái ký nhi viện cho con em nghệ sĩ nữa thì tốt quá. Tôi mãn nguyện rồi.” Tôi chỉ dạ dạ, không thể nói rõ là sân khấu cải lương xuống dốc thê thảm, nghệ sĩ kiếm sống còn quá khó khăn, không còn cảnh nghệ sĩ gánh hát sống tập trung như xưa, làm sao có con em nghệ sĩ để gỡi vô ký nhi viện?

Trong phòng ngủ của Bà, ngoài tủ đựng quần áo của Bà, có một cái bàn dài để nhiều tặng vật của khán giả ái mộ, trên vách phòng treo hai câu đối và bài thơ của soạn giả Viễn Châu tặng :

Đất nghệ sĩ bình an, Lao xao lá rụng bên thềm, ngỡ nhạc khúc bi hùng nơi hí viện,
Chùa Nhựt Quang thanh tịnh, Phảng phất hương bay trước gió, nghe hồi chuông cứu khổ giữa thiền môn.


Chín mấy lần xuân bạc mái đầu
Trọn đời giữ vẹn nghĩa tình sâu
Đói nghèo xót trẻ nhiều cơ cực
Lụt lội thương ai lắm dãi dầu
Muôn nỗi đoạn trường sao kể xiết
Chút tình nghệ sĩ thắm vào đâu!
Đêm đêm qùy trước ngôi Tam Bảo
Nước mắt tràn theo tiếng nguyện cầu.



Suốt đời làm việc thiện


Trên vách còn treo thủ bút của họa sĩ Vũ Hối, và bài thơ Kiếp Tầm và Nợ Dâu của thi sĩ Kiên Giang, ngoài ra còn rất nhiều thi văn của các nghệ sĩ, thi sĩ, nhạc sĩ sáng tác ca ngợi 70 năm phục vụ sân khấu của Bà( năm 2001)

Đón cái Tết Đinh Hợi năm 2007 (bà sinh năm Tân Hợi năm 1911), Viễn Châu lại tặng bà 4 câu thơ :

Tuổi già lụm cụm thấy mà thương,
Đâu quản gần xa mấy chặng đường
Quà tặng trao tay người khốn khổ
Đẹp đời nghệ sĩ, đẹp quê hương.

Vợ chồng tôi biếu Bà một triệu đồng, cúng một triệu đồng để góp phần nhang đèn cho chùa nghệ sĩ và cho cô Kim Hà một trăm đô CAN để cô chăm sóc cho bà Bảy, sau đó chúng tôi vô chùa, thắp nhang, lạy phật rồi ra nghĩa trang thắp nhang cho các ngôi mộ của các bạn Út Trà Ôn, Ba Vân, Tư Chơi, Hoàng Giang, Hà Triều, Hoa Phượng, Hoàng Việt, Thanh Nga, Phạm Duy Lân, nhạc sĩ Năm Cơ, Chín Trích (phụ thân của nghệ sĩ Tú Trinh)…

Ra về, lòng tôi cứ miên man suy nghĩ : Trọn đời Bà cống hiến cho nghệ thuật, trọn đời giúp đỡ cho đồng nghiệp mấy thế hệ, giúp trong việc đào tạo tài năng và cứu trợ khi gặp nạn hay nghèo yếu neo đơn, trọn đời bà làm việc từ thiện giúp đồng bào kém may mắn hơn mình và đã nêu gương, khuyến khích các nghệ sĩ và các nhà hằng tâm hằng sản theo bà làm công tác xã hội, làm việc từ thiện…, trên thế giới nầy có người nghệ sĩ nào như bà Bảy Phùng Há không?

Mời bạn tham gia mục Cổ Nhạc do Soạn giả Nguyễn Phương phụ trách. Mọi email xin gửi về Vietweb@rfa.org



© http://vietsciences.free.fr và http://vietsciences.org P

SINH NHẬT LẦN THỨ 100 - CÔ BẢY PHÙNG HÁ
2009-04-29 22:10:45
VÕ ĐẮC DANH

"......Chồng , con, và cả những người tình cũng lần lượt đi về bên kia thế giới. Theo thuyết giáo của nhà Phật, khi ta sống, cái gì ta cho thì cái đó chính là tài sản, ở lại với ta. Phải chăng, những thứ quý giá mà cô đã cho, đó chính là những vai diễn, những môn sinh mà Cô đã nhọc công đào tạo để làm nên một thế hệ cải lương vàng son, vang bóng một thời...."

TRĂM NĂM NHÌN LẠI

Ông Trương Nhân Trưởng, người làng Phú Lạng, huyện Hạc Sơn, tỉnh Quảng Đông, Trung Quốc. Những năm cuối thế kỷ XIX, ông đi làm thuê cho một vựa trái cây ở Quảng Tây, một buổi tối, ông nghịch ngợm lấy viên pháo nhét vào bính tóc của một người bạn rồi châm tàn thuốc lên ngòi pháo, pháo nổ, bính tóc bay mất. Chuyện chỉ có vậy, nhưng ông bị nhà chức trách truy nã về tội mưu sát, phải rời bỏ nhà cửa, vợ con và tổ quốc để làm kẻ lưu vong sang ViệtNam. Đến Mỹ Tho, ông làm nghề mua bán thịt bò. Tại đây, ông kết hôn với bà Lê Thị Mai, một thôn nữ đẹp người đẹp nết ở làng Điều Hòa và sinh được bảy người con, bốn trai ba gái.
Câu chuyện về ông sẽ không được ai biết đến, sẽ không có gì để kể thêm. Nhưng chính cái ngả rẽ vô tình của cuộc đời ông lại là cội nguồn của nghệ sĩ Nhân dân Phùng Há. Khác với những người Hoa khác, con cái của ông Trưởng lớn lên đều được ông đưa về cho bà vợ lớn ở cố hương để học ngôn ngữ và lễ nghi Trung Quốc, sau đó muốn ở lại hay trở qua Việt Nam thì tùy theo điều kiện và ý thích của mỗi người. Năm 1915, ông Trưởng qua đời trong khi đang trở thành một người giàu có ở Mỹ Tho: Một lò gạch, một xưởng cưa và một trang trại nuôi bò. Cô Bảy Phùng Há lúc bấy giờ mới lên năm tuổi. Ông Trương Tích Kỳ, con trai đầu của ông Trưởng cùng với chú ruột là Trương Nhân Bá đã lập mưu chiếm đoạt cơ ngơi bằng cách giao cho bà Mai cùng với cô Bảy và người em út là Trương Nguyệt Hảo mang bộ hài cốt hỏa táng của ông Trưởng về Hạc Sơn an táng và ở lại bên ấy để thọ tang. Năm ấy, ở Quảng Đông xảy ra trận dịch đậu mùa, hàng ngàn người thiệt mạng, trong đó có Trương Nguyệt Hảo. Cô Bảy thoát chết nhưng mang trên gương mặt trẻ thơ lớm đớm vết rỗ hoa mè. Sống trong cảnh làm thiếp mà không chồng, bà Mai không chịu nổi những tập tục, lễ nghi phong kiến hà khắc của gia đình Tàu mà mọi quyền hành nằm trong tay bà chánh thất, bà Mai khóc thầm trong đau khổ, muốn trốn về quê mà túi lại không tiền. Hiểu được cảnh ấy, người con gái thứ tư của bà là Trương Liên Hảo, đang làm dâu một nhà hào phú ở Hạc Sơn, đã lén chồng bán của hồi môn để mua vé tàu cho mẹ và em về nước. Trên chuyến tàu Tây hôm ấy, mấy bà đầm phát hiện Cô Bảy Phùng Há mắc bệnh đậu mùa, họ la chóe lên, hành khách xôn xao, thủy thủ đoàn kéo cô quăng xuống biển, mẹ cô lạy lục van xin, những hành khách người Việt và người Hoa đứng ra ngăn cản. Cuối cùng họ đồng ý cho cô đi nhưng hai mẹ con cô phải cách ly, ngồi vào một góc xa phía sau hầm máy.

Về đến Mỹ Tho, bà Mai mới tá hỏa ra rằng mình không còn quyền hành gì trong ngôi nhà cũ, và tất cả cơ nghiệp của ông Trưởng đã thuộc về người em ch?= ??ng và đứa con trai. Sống trong nhà mình mà con trai và con dâu luôn nặng lời chửi em mắng mẹ. Một hôm, Trương Tích Kỳ ném cho bà Mai hai chiếc vé tàu và mấy đồng lộ phí buộc bà và Cô Bảy Phùng Há trở về Hạc Sơn. Bà Mai tức tửi, nghẹn ngào dắt con gái về làng cũ Điều Hòa, tá túc trong căn chòi xơ xác của người mẹ mù lòa. Bà bị suy sụp rồi lâm bệnh. Cô Bảy Phùng Há – cô bé Trương Phụng Hảo lúc ấy – đành phải chạy ra tìm anh Hai để xin tiền lo thuốc thang, ăn uống cho mẹ và ngọai. Trong cơn say sượu và thuốc phiện, ông Kỳ đã không cho tiền mà còn nặng lời trách mắng vì đã không về Hạc Sơn theo ý muốn của ông. Cô chạy sang nhà của cha mình mà bây giờ đã thuộc về tay người chú ruột để khóc than, ông Nhân ném cho một đồng rưỡi, ông hứa mỗi tháng sẽ cấp cho mẹ con cô từ một đồng rưỡi đến hai đồng.

Bà ngoại qua đời, hai mẹ con cô tiếp tục sống trong căn chòi hiu quạnh, xác xơ, bữa rau bữa cháo. Dù trong cảnh nghèo đói, khổ đau, nhưng bà Mai vẫn vắt kiệt sức mình trong một tiệm thêu để cho con gái được đến trường. Một người bạn cũ của ông Trưởng đã giúp Cô Bảy được vào học miễn phí ở trường Ecole Jeunes Filles – một trường tiểu học của Pháp tại Mỹ Tho. Và tại nơi đây, Cô Bảy Phùng Há đã bắt đầu nổi tiếng về năng khiếu ca hát của mình. Nhưng cũng chính vì cái năng khiếu ấy mà Cô đã bị đuổi ra khỏi trường khi chưa học xong chương trình tiểu học. Hôm ấy, bà đốc học La Fuste đi vắng, bà Giáo Kỳ vốn mê giọng hát của Trương Phụng Hảo nên tổ chức cho cô hát trong giờ học của bà. Phòng học nằm cạnh ven đườ= ng nên khi cô hát, người qua đường cũng đứng lại xem, rồi những tràng pháo tay vang lên. Bất ngờ, ông chánh thanh tra Ty giáo huấn ghé qua, ông buộc tội học trò Trương Phụng Hảo làm mất trật tự học đường. Bị đuổi học, Cô Bảy Phùng Há chợt nhớ lời một nữ tu hồi cô còn học bên trường Giồng: “Con hát hay lắm, nhưng chính giọng hát của con sau nầy sẽ làm khổ đời con”.

Thật ra, lúc ấy nếu Cô không bị đuổi học thì cũng không còn điều kiện nào để học. Mẹ Cô vì lao lực lẫn lao tâm mà kiệt sức, nay ốm mai đau. Để có từng bữa ăn cho hai mẹ con, Cô Bảy phải lặn hụp dưới từng con rạch, dòng sông để kiếm từng con cá bống, con tép, con cua, đi móc từng trái dừa thuê cho các chủ vườn để mua cho mẹ từng thang thuốc bắc. Một hôm, có bà láng giềng tốt bụng đã giới thiệu Cô vào làm công cho lò gạch của ông Bang Hoạch. Cứ in một trăm viên gạch, Cô được trả ba xu. Với sức vóc của cô bé lên mười, mỗi ngày Cô kiếm chưa được mười xu, nghĩa là chưa đầy một cắc bạc. Nghĩ mình từng là con của ông chủ lò gạch, bỗng dưng lại trắng tay, giờ phải ngồi in từng viên gạch, chắt mót từng đồng xu ở một lò gạch khác, lòng Cô cứ ngậm ngùi, buồn chán cho thân phận, Cô vừa làm vừa nghêu ngao hát như một sự giải bày. Nhưng mỗi lần Cô hát thì cả nhóm thợ lắng nghe. Tiếng hát của cô đã gieo vào lòng người một niềm cảm xúc đến nao lòng. Mấy chị bảo: “Từ nay em không phải làm nữa, cứ vào đây ngồi hát cho mấy chị nghe, mấy chị sẽ làm thay phần việc cho em”.

Như vậy là, tiếng hát của Cô đã nuôi sống mẹ con Cô từ năm mười một, mười hai tuổi, để rồi từ nơi ấy, từ cái lò gạch ấy, tiếng hát của Cô mỗi ngày cứ vang lên, bay cao và bay xa hơn, khắp mọi miền Tổ quốc, vượt cả không gian và cả thời gian để trở thành cây đại thụ của nền nghệ thuật sân khấu nước nhà.

*
Có những lúc Cô đang hát say sưa thì bất chợt nhìn thấy một người đàn ông đứng trước cửa lò gạch nhìn vào, say sưa nghe cô hát Nhiều lần, khi Cô đang ngồi hát say sưa thì chợt thấy từ phía cửa sổ hành lang lò gạch có một người đàn ông lặng nhìn say sưa nghe cô hát. Rồi cũng bất chợt một buổi chiều khi đi làm về thì thấy người đàn ông ấy đã có mặt trong nhà cô. Mẹ Cô cho biết đó là ông Hai Cu, chủ tiệm vàng kiêm bầu gánh Tái Đồng Ban ở Mỹ Tho. Gánh Tái Đồng Ban đang gặp sự cố, con trai ông, kép hát Hai Gỏi vừa mới qua đời, người tình của anh là Cô Năm Phỉ, đào chánh, đã buồn bã ra đi. Trong khi ông đi tìm đào thay cho Năm Phỉ thì có người nói với ông rằng “Trong lò gạch của ông Bang Họach có con bé xẩm lai hát còn mùi hơn cô Năm Phỉ”.. Ông không tin nhưng vẫn tìm đến để cầu may. Nhưng ngay từ hôm đầu tiên đứng ngòai cửa sổ lò gạch trộm nhìn nghe Cô hát, ông đã bị hốt hồn. Một lần, hai lần, rồi ba lần . . . cứ đứng lặng người nhìn Cô say sưa hát, tiếng hát thanh cao, khi trầm khi bổng, khi quặng thắt lòng người, đôi mắt cứ lững lờ, rười rượi nỗi sầu tư, chơi vơi trong cõi hư vô khiến cho ông Hai như muốn thốt lên rằng, con ơi, con không chỉ là một thiên thần bé bỏng mà là dấu hiệu của một tài năng. Bà Mai không bằng lòng cho con mình đi theo Tái Đồng Ban bởi hai lẽ: Thứ nhất, Cô Bảy chỉ mới mười ba tuổi, thứ hai, mới mười ba tuổi mà đã dấn thân vào con đường “xướng ca vô lọai” thì ắt phải hổ danh trong cái nhìn phong kiến lúc bấy giờ. Nhưng Cô Bảy thì cương quy= ết: “ Con không chịu nổi cái lò gạch, con phải đi hát để có tiền nuôi mẹ, ai cười chê mặc kệ, họ cười chê chớ họ có giúp mình đâu khi mẹ đói, mẹ đau”. Ông Hai ra giá tám cắc bạc cho mỗi đêm hát, ngày nuôi hai bữa cơm. Cô Bảy nghe mà mừng trong bụng khi nghĩ đến cái thực tại ngồi ép gạch suốt ngày chưa được một cắc, cơm thì bữa đói bữa no, mẹ ốm đau không đủ tiền mua thuốc, nợ nần chồng chất không biết trả đến kiếp nào. Cô nói với ông Hai: “Con đồng ý nhưng xin ông hai điều kiện, thứ nhất ông cho mẹ con theo gánh hát để con chăm sóc, thứ hai, ông cho con mượn trước năm mươi đồng để mẹ con trả nợ”.

Từ cái ngả rẽ bất ngờ của buổi chiều hôm ấy, Cô Bảy Phùng Há trở thành đào chánh của Tái Đồng Ban thay cho Cô Năm Phỉ và nổi danh với nhân vật Thúy Kiều, năm ấy, năm 1924, Cô mới tròn mười ba tuổi. Từ một quyết định giản đơn: “Đi hát để kiếm tiền nuôi mẹ”, Cô Bảy Phùng Há đã trở thành ngôi sao sáng rực của bầu trời sân khấu cải lương, và, cũng chính cô là người đã góp sức, góp công, góp cả lòng tâm huyết để nâng niu, nuôi dưỡng nền nghệ thuật nầy từ buổi sơ khai cho đến lúc trưởng thành, đứng trên đỉnh vinh quang. Hơn nửa thế kỷ đắm mình với ánh đèn sân khâu, làm rạng rỡ tên tuổi của hàng chục đoàn hát, từ Tái Đồng ban đến Trần Đắc, Huỳnh Kỳ, Phụng Hảo, Phước Cương, Thầy Năm Tú, Việt Kịch Năm Châu . . ., hóa thân với hàng trăm nhân vật, mà nhân vật nào, dù nam hay nữ, dù danh tướng hay mỹ nhân cũng được Cô Bảy Phùng Há cũng lột tả đến tận cùng tính cánh và số phận. Oai phong, lẫm liệt với Lữ Bố, Phạm Lãi, An Lộc Sơn; đằm thắm, kiêu sa, ngọt ngào, ai oán với Vương Thúy Kiều, với Nguyện Nga, với Dương Quý Phi, với Tô Ánh Nguyệt . . . Phùng Há đã làm nên tất cả những vai diễn, và tất cả những vai diễn ấy đã làm nên một Nghệ Sĩ Nhân Dân Phùng Há.

Những mề-đai, Huân chương, Huy chương của chính phủ Pháp, của toàn quyền Đông Dương, của thống đốc Nam kỳ, của vua Bảo Đại, vua Miên, vua Lào, vua Thái Lan, của Chính phủ Trung Hoa, Hungragri, Ba Lan, Mạc Tư Khoa, Budapest, Prague, Moscou, Anh, Tây Ban Nha, Thụy Sĩ, Thụy Điển, Bồ Đào Nha .. . . chứng tỏ một tài năng sân khấu cải lương đã vượt không gian quốc gia, làm rạng rỡ nền nghệ thuật nước nhà.

Thế nhưng “Hồng nhan đa truân”, cuộc đời bà không có mối tình nào trọn vẹn.. Ngay từ những năm đầu đến với Tái Đồng Ban, sắc đẹp của bà đã làm ngẩn ngơ hai người thầy, một người dạy ca và một người dạy diễn: Huỳnh Thủ Trung và Năm Châu. Khi Năm Châu đang ôm mối tình câm chưa kịp nói ra thì Huỳnh Thủ Trung tuyên bố cưới cô Phùng Há. Năm Châu thất tình ra đi. Cô Bảy Phùng Há sống với Huỳnh Thủ Trung có một người con rồi chia tay vì không chịu nổi người chồng suốt ngày ngồi trong quán rượu, những chuyện ngoại tình, những trận đòn roi. Khi Năm Châu đang lưu lạc với một đoàn cải lương ngoài Bắc, được tin Cô Bảy Phùng Há thôi chồng và chuyển qua đoàn khác. Ông trở về, tìm gánh hát Trần Đắc với hy vọng nối lại tình xưa. Nhưng đò tình thêm một lần lỡ chuyến. Cô Bảy Phùng Há đã làm vợ của Bạch Công Tử và lập gánh hát Huỳnh Kỳ.

Bạch Công Tử - tức Lê Công Phước, còn gọi là George Phước, con trai của Đốc Phủ sứ Mỹ Tho Lê Công Sũng – sau khi chiếm được trái tim của Cô Bảy Phùng Há đã bỏ ra năm trăm đồng trả nợ cho Cô, chuộc Cô ra khỏi gánh Trần Đắc, lập gánh Huỳnh Kỳ cho Cô làm chủ gánh. Thời ấy, giao thông cách trở, các gánh hát lưu diễn phải thuê ghe lườn vận chuyển sân khấu, công nhân và đào kép. Bạch Công Tử đã trang bị cho Huỳnh Kỳ bốn chiếc ghe chài, ba chiếc chở đồ đạc, đào kép và công nhân, một chiếc dành riêng cho đào chánh kiêm chủ bầu Phùng Há với đầy đủ tiện nghi như một tòa lâu đài di động. Có tiền bạc, có phương tiện, Cô Bảy Phùng Há chiêu mộ những đào kép nổi danh, Huỳnh Kỳ thống lĩnh nghệ thuật sân khấu cải lương khắp Nam kỳ lục tỉnh. Nhưng chỉ được bảy năm, Bạch Công Tử sa vào con đường ăn chơi sa đọa, bao nhiêu tiền của ông ném vào sòng bạc, tiệm hút, gái tơ. Huỳnh Kỳ suy sụp, đào kép lần lượt bỏ đi, Cô Bảy ôm hai đứa con đau ốm cùng với bốn chiếc ghe chài nằm chơi vơi dưới chợ cầu Ông Lãnh. Trong cảnh khốn cùng, một người quen giúp cô ẳm con đi tìm chồng thì gặp Bạch Công Tử đang vui sống với một cô gái khác, một giai nhân nổi tiếng tên là Marie Anne Nhị ở khách sạn Minh Tân. Ông không quan tâm đến con mà lại trách mắng cô thiếu lịch sự, làm như thế là mất mặt ông với bạn gái của mình. Cô nuốt nước mắt ra về. Rồi cả hai đứa con lần lượt chết trên tay Cô trong cảnh không tiền chạy chữa, Cô đành phải chia tay với Bạch Công Tử để làm lại cuộc đời.

*
Người chồng thứ ba của Cô Bảy Phùng Há là kiến trúc sư Hoàng Phi, con trai một quan huyện ở Gò Công, cũng là bạn thân với Bạch Công Tử.

Sau năm 1945, Bạch Công Tử vừa bị phá sản, vừa nghiện ngập, vừa lâm bệnh ngặt nghèo không tiền chạy chữa. Nghĩ đến tình xưa nghĩa cũ, Cô Bảy xin phép chồng đem ông về nuôi dưỡng trong nhà tại số 3 đường Ngô Tùng Châu, Sài Gòn.. Năm 1950, Bạch Công Tử qua đời trong cảnh không có đất để chôn. Cô Bảy lại xin phép chồng đưa ông về an nghỉ trên đất nhà chồng ở Gò Công, và nhờ người con riêng của chồng trông coi mộ.

Hỏi vì sao cô chia tay với ông Hoàng Phi, cô không nói. Cô chỉ nói đó là một người trí thức và tử tế.

Với nghệ sĩ Năm Châu, Cô Bảy cho rằng đó là một chuyện tình buồn và đẹp, cứ chập chờn, chập chờn như con đò lỡ chuyến suốt sáu mươi năm. Năm 1953, ngẫu nhiên Cô và Năm Châu đầu quân trở lại gánh Trần Đắc. Vở Mộc Quế Anh đã đưa ngôi vị của Phùng Há-Năm Châu thành đôi bạn diễn ăn ý số một của sân khấu cải lư?= ?ng. Cô cảm nhận đó là tình yêu, cả hai đã trút cạn tình yêu cho nhau qua vai diễn, những điều khát khao mà chưa bao giờ được nói với nhau. Nhưng khi bước ra phía sau bức màn nhung thì cô cảm nhận được ánh mắt chừng như mất vui, chừng như có chút hờn ghen của nghệ sĩ Kim Cúc, bạn Cô, cũng là vợ của nghệ sĩ Năm Châu. Biết lửa gần rơm rồi sẽ cháy. Cô rời gánh Trần Đắc, lặng lẽ ra đi để bảo vệ hạnh phúc của bạn mình. Cô hiểu tình yêu của nghệ sĩ Năm Châu đối với cô càng ngày càng sâu nặng. Ông viết những vở tuồng Nợ Dâu, Men Rượu Hương Tình, Sân Khấu Về Khuya như để gởi gấm, để giải bày, như để hờn trách sự lạnh lùng, bạc bẽo của Cô.

Ngày nghệ sĩ Năm Châu hấp hối, Cô chạy như điên, lê lết trên từng bậc cầu thang trong bệnh viện. Bất chấp sự có mặt của mọi người, Cô ôm chầm lấy ông, Cô gào thét: “Khoan, anh khoan hãy đi, anh hãy nghe em nói rồi mới yên lòng ra đi, em biết anh hận em, nhưng em không phải là kẻ vô tình, em làm như vậy là em hy sinh vì hạnh phúc của gia đình anh, vì vợ con anh. Anh biết không, tới giờ phút nầy em vẫn yêu anh . . .”

Chồng , con, và cả những người tình cũng lần lượt đi về bên kia thế giới. Theo thuyết giáo của nhà Phật, khi ta sống, cái gì ta cho thì cái đó chính là tài sản, ở lại với ta. Phải chăng, những thứ quý giá mà cô đã cho, đó chính là những vai diễn, những môn sinh mà Cô đã nhọc công đào tạo để làm nên một thế hệ cải lương vàng son, vang bóng một thời. Một ngôi chùa nghệ sĩ, một nghĩa trang nghệ sĩ với bốn trăm ngôi mộ và gần bốn trăm bộ hài cốt, Cô như người tự nguyện đi trước về sau, níu kéo thời gian đến tuổi 99 nầy để làm điều đó, làm cho trọn tình trọn nghĩa với thế hệ mình và cả thế hệ cháu con.

Phải, tất cả những gì mà Cô đã cho, tất cả đã và đang ở lại với Cô, bây giờ và mãi mãi.

ST