Rank: Advanced Member
Groups: Moderator
Joined: 6/24/2012(UTC) Posts: 1,407 Points: 48  Location: California, Santa An a Was thanked: 1 time(s) in 1 post(s)
|
Trái lòong boong
Ở Quảng Nam Đà Nẵng lọai trái cây rừng ngon nhất là loong boong. Chỉ riêng ở vùng rừng núi gần thượng nguồn Ô Gia mới có nhiều loong2 boong. Khu rừng loong boong cây mọc tập trung rộng gần 4km vuông ( có nời chiếm đến 30,40% tổng số cây trong rừng) là Cửa Vườn, bên tả sông ngạn sông Ô gia, phía tây Hội Khách 3km (hội khách nay thuộc thôn xã Đại Sơnm guyện Đại Lộc). Ở đây xưa kia có tục lệ hằng năm đến tháng 8 âm lịch có "Ngày xả trái" là ngày hội trái loong boong đồn vui "nhứt trường thi, nhì trường trái"
Loong boong ở Dung ở Mò O ( huyện Giằng) ở Hiệp, ở A Xờ ( huyện Hiên) từ xứ đến nay thuộc quyền sỡ hũ của người Cờ-tu, gia đình nào phát hiện được cây nào thì cây ấy thuộc sỡ hử của gia đình ấy.
Qua không gian và thời gian lọai trái cây này có nhiều tên gọi. Người Cờ-tu phát hiện lọai trái cây này từ xa xưa, gọi là T'rbon. Từ đầu thế kỷ 18 người Kinh đến khai phá sinh sống ở vùng đất màu mỡ, Cờ-tu, t'rbon được phiên âm lơ lớ là loong boong. Đến triều Nguyễn lọai trái cây này được phong cho một cái tên mới là "Nam trân". Triều đình nhà Nguyễn chiếm hữu và có qui chế riêng cho khu rừngloo2ng boong gần Hội Khách, đặt một chức sắc người địa phương gọi là "Quản Nam Trân". Viên chức sắc nầy có quyền huy động dân đinh 3 xã Tân đợi, Hội Khách, Hữu Trinh canh giữ vườn. Đến mùa tái chín viên Quản Nam Trân chọn những chùm loong boong đầu mùa ngon ngọt, đẹp nhất dâng lên Vua, gọi là "chạy trái kiểu", rồi định ngày mời tri huyện Đại Lộc về dự "ngày xả trái".
Cư dân lao đông miền Tây Huyện Đại Lộc rủ nhau đi hái trái về ăn, làm quà và buôn bán. hàng ngawn người, hằng trăm ghe thuyền hối hả chống, chèo ngược sông Ô gia. Trên bờ, từng tốp người từ Hà Nha, Hà Tân, từ Hà Vi, Hà Dục, Hửu trinh kéo lên Hội khách, Tan Đợi với đầy đủ dụng cụ hái, đựng, gánh mang đầu đủ cơm nước. Có người leo lên cây hái trái, có người đi nhặt trái rơi, có người đi xem cho thỏa thích, kiếm vài giỏ loong2 boong về cho gia đình. Những người đi buôn trái cũng đến tận nơi. Tất cả mọi người đều phải có mặt ở bến Đồng Chảm trong buổi chiều trước ngày xả trái. Ghe thuyền, người tấp nập đông nghẹt, trên bờ, tiếng trò chuyện, tiếng cười, tiếng hát không ngớt. Có người suốt đêm không ngủ. Có người không sợ rắn rết, thù dữ lẻn vào rừng trong đêm chiếm trước những cây sai trái, ngồi dưới gốc chờ đến sáng.
Mọi người cơm nước xong thì trời bửng sáng, xa xa vượn bắt đầu hú, công tố hộ chờ mặt trời lên đi ăn. Mọi người rới ghe, rới lán dụng cụ đầy dủ kéo đến bìa rừng chờ ba hồi thanh la bắt đầu ngày xả trái. Năm nào cũng vậy, lễ cúng sơn lâm phải làm xong ngày hôm trước, có tri huyện Đại Lộc hoặc người đại diệntham dự. Sáng hôm nay đoàn quan khách đến dự ngày xả trái gồm những viên chức từ huyện, tổng đến xã, đạ diện cho chính quyền nam triều ở địa phương, khăn đóng áo dài đen tử tế. Viên quản nam trân giữ trọng trách chính trong ngày xả trái, chỉ làm một nghi thức là trịnh trọng đánh ba hồi thanh la ngân vang đĩnh đạc, báohie65u "ngày xã trái" bắt đầu. Hàng ngàn người tranh nhau vào Cửa vườn, rồi tìm lối phân tán nhiều ngả, luồn sâu chiếm những cây nhiều trái. Khu rừng rung động xôn xao, sự náo động lan dần ra khắp bảy hòn núi trong khu vực Cửa vườn. Tiếng người gọi nhau, tiếng lá khô xào xạc dưới chân, tiếng rựa chặt cánh mở lối, tiếng chim vổ cánh bay xa.....
Đoàn quan khách được mời đến nơi đó tiếp, mốt lán đựng tạm thời có chỗ ngồi đơn sơ, có thuốc, nước, cơm trưa có thịt, rượu để chứng kiến ngày xả trái, được mời ăn những chùm trái ngon nhất, mỗi người còn phải chuẩn bị giỏ để mang trái về nhà. Viên quản nam trân tổ chức một bộ phận lấy người trong lý hương và dân đinh ba xã thu thuế lòong boong bằng hiện vậ tại chổ.
Đứng ở vị trí không bị che khuất tầm nhìn, thấy rõ hằng trăm cây lòong boong đứng thẳng, có nguòi mới leo đền giữa cây, có người đã ở trên ngọn cây, có người đã dùng cây dài chuyền giỏ trái mới hái xong từ trên ngọn cây xuống đất. Không ai bảo ai đã đến gốc lòong boong, người nào cũng vậy, ngồi trên ngọn hay đứng dưới đất, việc đầu tiên là chọn những trái ngon nhất ăn cho thỏa thích. Hái hết trái chín cây này lại leo lên cây khác....
Cây lòong boong là lạoi cây cùng họ với cây dâu đất trái kết thành chùm ở thân cây và ở cành, có chùm đơn, chùm kép, có chùm dài đến hai tấc rươi3, trái kết có dáng đẹp như chùm nho. Trái ngon ngọt là lọai trái không lớn, trung bình độ bằng đầu ngón tay cái, hơi bầu dục, vỏ màu vàng trắng, nuốm cuộn hơi căng phồng. Những trái to gần bằng ngón chân cái trông thì đẹp nhưng ít có trái ngon, hơi chua. Những trái nhìn bên ngòai khá đẹp nhưng bóc vỏ ra nhìn thấy múi có nhiều hạt to và xanh là lọai trái chua, những trái vỏ có những chổ còn phơn phớt xanh là trái chua chín ăn rất chua. Những trái nhỏ phần nhiều là không ngon nhưng cũng có trái ngọt, những trái này hột đều lép. Vỏ trái lòong boong mỏng hơn vỏ dâu đất, hơi dai, có mủ trắng khi mới hái. Ruột có 5 múi trắng trong, dính chặt vào nhau, mỗi múi có một hạt nhỏ, thông thường có từ 1 đến 2 múi có hạt lép màu nâu đậm mà huyền thọai dân gian cho đó là "dấu mòng tay Vua Gia Long để lại khi ăn trái lòong boong". Những múi có hạt lép như vậy có vị ngọt đậm đà và thơm mùi lòong boong rõ rệt. Lá lòong boong mỏng dài 1 tấc rưởi, rộng 5 phận, mặt dưới màu vàng úa, mặt trên xanh đậm. Cành tập trung ở ngọn. Gỗ lòong boong vàng trắng , mịn, dẻo, hơi nặng, khô, không nứt nẻ, làm đòn gánh, chày giả gạo rất tốt. Thân cây lòong boong thẳng, cây già cao đến 15-20 mét, gốc to nhất cũng chỉ trên dưới ba tấc đường kính. Vỏ trái lòong boong là một vị thuốc trị bệnh phù thũng-bệnh rất phổ biến xưa kia ở miền núi, bệnh do sốt rát rừng, thiếu dinh dưỡng, thiếu sinh tố B1. Nhiều người đi hái lòong boong, bữa cơm trưa thường thay thế bằng mấy chùm trái thật ngon ngọt, ăn xong, vài giờ sau lại muốn ăn nữa, ăn không chán.
Từ sáng sớm đến quá trưa, trái chín ở Cửa vườn coi như đã hái xong, những giỏ, những thúng trái chín vàng tườ rói, đầu ắp được gánh , mang dần ra bờ sông qua những lối đi mới mở. Tùy số lượng hái được nhiều hay ít mà người hái nộp thuế hiện vật tại chỗ cho viên quản nam trân và lý hương ba xã theo tỉ lệ quy định. Một phần số trái thu được này bán lấy tiền chi tiêu vào việc "chạy trái kiể" chi tiêu vào "ngày xả trái", phần còn lại viên quản nam trân và lý hương ba xã chia nhau bán lấy tiền, số dân đinh được huy động canh giữ Cữa vườn chỉ được ăn thỏa thích trong những ngày trái chín, có thêm đực một ít mang về cho gia đình trong "ngày xã trái".
Trái chính hái nhặt chỉ trong 1 ngày, trai non xanh còn lại đến khi chín ai muốn vào hái cũng được, số lượng không đáng kể. Lòong boong ở Giằng, ở Hiên trong những người Kinh đi buôn miền núi, ít thì đổi lấy muối, nhiều thì đổi lấy nồi đồng, ché sành. Việc trao đổi kéo dài đến 1, 2 tuần mới chấm dứt.
Buổi chiều quang cảnh hai bên bờ sông ở Cửa vườn trở lại nhộn nhịp, những người ở xa lo cơm chiều sớm, chuẩn bị ghe thuyền lần lượt ngổ sào, quay lái. Không ai còn lại ở đây khi màn đêm buông xuống.
Trên sông Ô Gia điệu hát chèo ghe tha thiết quen thuộc bắt đầu vang lên trong đêm trăng trung tuần tháng tám:
.....Dù cho lên thác xuống ghềnh,
Lòong boong bao nhiêu trái em thương chàng bấy nhiêu.
***
Đang mùa lòong boong chín, có được một khay hay quả trái còn nguyên chùm biếu thầy giáo, biếu cha mẹ vợ chưa cưới, là một món quà thuộc lọai "của ngon vật lạ" có phong cách, hương vị địa phương Quảng Nam. Trước kia muốn có những chùm lòong boong như vậy phải đi dự "ngày xã trái", chọn những chùm trái sây, đẹp, vỏ trắng để vào giỏ tre hay giỏ mây đường kính độ 2 tấc rưỡi, cao 5 tấc đưa về miền xuôi làm quà.... Đối với những bà con, bạn bè thân thiết thì mang biếu nguyên giỏ, biếu thầy thì mang giỏ trái đến nhà thầy mựn một cái khay trong nhà, lấy từng chùm trái trong giỏ để trong khay một cách trịnh trọng, còn biếu cha mẹ vợ chưa cưới thì phai hai người cùng đi, một người đ65i quả sơn đỏ, bên trong lót giấy hồng đơn, một người xách giỏ trái, đến nơi dặt quả lên bàn rồi lấy từng chùm trái cẩn thận để vào quả, chồng cao lên khéo léo tạo hình thật đẹp, có người cầu kỳ mang chùm trái có cả lá còn tươi, giỏ mây đan công phu gần giống như giỏ mây mỹ nghệ. Ngày nay những chùm lòong boong tươi ngon, bảo quản trong giỏ tre hoàn toàn có thể đưa về Đà Nẵng, nhưng do thói quen từ nhiều đời, lòong boong đưa xuống đến Hà Nha, Ái Nghĩa đưa ra chợ là toàn trái rời, đong lon để bán. Ngày nay hợp tác xã nông nghiệp xã Đại Sơn huyện Đại Lộc đã có thuyền gắn máy, có ô tô vận tải đưa lòong boong nguyên chùm từ Cửa vườn về Đà Nẵng một cách dễ dàng, ở Thanh Mỹ cũng vậy. Đến mùa lòong boong ở ga Đà Nẵng, ở bến xe khách liên tỉnh, nếu có một quán lòong boong với những giỏ 2kh, 4kh, 5kg chắc chắn có nhiều người ưa thích.
Cây lòong boong đã đưa về trồng ở một số nơi ở trung du nhưng trái không ngọt.
Ở Quảng Nam, Đà Nẵng, "ngày xã trái" không còn nữa nhưng đã đi vào tục ngữ, ca dao từ lâu đời. Xưa kia dân gian đề cao giá trị trái lòong boong bằng cách đặt ra huyền thọai: ua Gia Long đến đây bị đói, gặp một bầy rái cá dưới sông dẫn đường cho Gia Long qua sông, đến bờ thì có một bầy sói đón Gia Long đưa vài rừng. Vua gặp Vườn trái lạ rất ngon, ăn vào hết đói, cho nên bây giờ trồng trái lòong boong chín nào cũng có dấu móng tay của Gia Long".
Thật ra cây lòong boong, trái lòong boong đã gắn bó với cuộc sống của những người Cơ-tu, người Kinh ở thượng nguồn sông Ô Gia nhiều đời được phát hiện cùng thời kỳ với nhiều lọai trái cây khác trong rừng, có lẽ cùng thời kỳ với trái dâu đất. Hình ảnh trái lòong boong đã đi vào chiều sâu tình cảm con người sinh sống ở vùng nầy, đã trở thành hình tượng dân tộc độc đáo đẹp đẽ trong văn hóa, văn nghệ dân gian:
Lụt nguồn trôi trái lòong boong
Cha thác mẹ còn, chịu cảnh mồ côi,
Mồ côi ba hạng mồ côi,
Mồ côi có kẻ trâu đôi nhà rường.
Hình tượng trái lòong boong trong quan hệ lứa đôi:
Tay em cầm nón, tay em chọn lòong boong,
Trái nào vừa ngọt, vừa ngon,
Dành riêng cho bạn nghĩa nhơn nặng tình.
Quế sơn cau mít mấy tầng
Thuong lòong boong Đại Lộc nhớ rược cần Trà My.
Rừng lòong boong Đại Lộc là nguồn lợi lớn về kinh tế nhưng chưa được quản lý, khai thác, phát triển, sử dụng tốt, Lòong boong ở Giằng, ở Hiên do đồng bào Cơ-tu quản lý theo sở hữu cá thể, cũng được khai thác.
Đại Sơn-Đà Nẵng, mùa lòong boong 1988
Nguyễn thanh Xuân
Đặc san Quảng đà, 1999 Đặc sản Quảng Nam: chè bắp, lòong boong 
|