Ồ! Ðây là một trong hai loài hoa mà tôi thích nhất. Ờ miền quê Quảng Nam, chúng tôi gọi đơn thuần là cây dẻ và hoa dẻ. Loài hoa này đã gắn liền với tuổi thơ của tôi và mãi đến mười sáu năm sau, tôi vẫn còn nhớ mùi hương.
Câu dẻ thuộc loại cây bụi, như sim rừng, thường mọc dưới tàn cây lớn ở những nơi rậm rập.
Tôi nhớ lờ mờ, hoa dẻ có đường kính cỡ 1-2 inches, tùy thuộc vào hoa đực hay hoa cái. Tôi không biết loại nào là đực/cái. Hình như đực thường lớn hơn hoa cái, nhưng cũng có bông đực dù chín vẫn nhỏ, và có màu vàng rực. Ở loài hoa này, thông thường người ta không dùng từ "nở", mà lại dùng từ "hoa chín" hay "hoa mùi" như diễn tả cái hương đặc biệt tỏa ra. Khi hoa mang màu vàng nhạt, đấy có thể là gã đực rựa đến tuổi dậy thì, hoặc cây vừa đơm ra một nàng hoa cái. Nếu là hoa đực, chỉ cần kiên nhẫn đợi thêm một buổi chiều, hoa sẽ chín. Lúc ấy, chỉ cần một cái mùi, cả vùng 100 mét gần xa đều ngửi được hương. Sở dĩ là chiều vì tôi ít bắt gặp hoa nào chín độ ban mai. Có lẽ hoa cần chút sức nóng mặt trời để kích thích nồng độ của nhụy tỏa hương.
Hương hoa dẻ rất nồng nàn, nhưng không gắt, mang hương dầu chuối, mà lại không có vị úng. (Vi Hoang có nói qua). Hương toát ra từ cụm nhụy chính ở giữa hoa. Nhụy hay ẩm ướt và có chút chất dính. Hoa thường có 6 cánh dầy, cứng và dòn, mang hình dạng hoa mãng cầu, đan ba cánh trong và ba cánh ngoài (hình Nguyễn đăng). Cánh hoa thường đẫm chút sương ướt, dù là chín giữa nắng chiều đang gắt. Hoa hái rồi, để được một ngày dài mới phai hương trong khi hoa vẫn trông tươi tắn.
Tôi không để ý hoa dẻ chín vào mùa nào. Nhưng thường cứ mỗi độ nắng gắt, lại nghe mùi hương. Rồi sau những con mưa thâm canh thúi đất ở xứ Quảng, tôi lại may mắn hái được vài trái dẻ chín (Huệ đã nói qua). Trái dẻ thường ra thành chùm, có khoảng 2-7 trái, mang màu vàng tươi rực rỡ và có vẻ mọng nước. Trái mang dáng trái/củ đậu phụng, có eo ở giữa và phồng ở hai đầu hay ở giữa thành hai hoặc ba ngăn. Thỉnh thoảng cũng có trái lép. Vỏ mỏng và hơn nhám. Bên trong có hơn bọt và ngọt lợ. Trẻ em miền quê thích tìm hái ăn, không hẳn là ngon, mà là vui. Tôi nhớ man mán là trái dẻ có hột to tổ bố ở mỗi ngăn. Có lẽ trái dẻ cũng đẹp không thua hoa, nên rất bắt mắt mọi người.
Bà Nội tôi thường hái hoa dẻ chín bỏ vào túi cho thơm. Bà bảo rằng ở thời con gái (cả thế kỷ trước), chúng bạn trong làng vẫn hái hoa dẻ chín để bỏ vào ngăn áo quần giữ hương. Trên đường đi đến phiên chợ, họ nhặt hoa dẻ ở hai ven đường và ủ ở túi áo, như là một cách làm duyên.
Có một lần, lúc độ mười hai tuổi, tôi bắt gặp một bụi cây dẻ đang đơm nhiều hoa chín. Tôi mừng quá, vạch lá vào hái hoa. Tự nhiên linh cảm có kẻ đang theo dõi. Vừa nhìn lên, thấy ngay một mệ rắn lục đang nghểnh đầu về hướng tôi. Tôi hoảng hốt đâm đầu vọt chạy. Cũng hên là giữa thiên thanh bạch nhật, rắn không lanh lợi mấy. Nếu không, không biết có còn ngồi đây tán hươu tán vượn không nữa. Từ đó, tôi để ý kỹ lưỡng mỗi lần hái hoa và bắt gặp khá nhiều rắn lục và rắn roi đang treo vất vưởng ngang bụi cây.
Ðó là chút kỷ niệm của tôi về loài hoa dại và hoàn toàn không dựa vào căn cứ khoa học nào cả, nên nhận xét có thể sai lệch nhiều.
HH