Lê Minh Hà



Sinh ngày 24 tháng 8 năm 1962 tại Hà Nội.
Tốt nghiệp khoa ngữ văn Ðại học Sư phạm Hà Nội năm 1983 (dạy học tại Hà Nội 1984 - 1994). Hiện sống tại Limburg Ðức

Tác phẩm đã xuất bản :

Trăng Góa ( truyện 1998 Thanh Văn USA)
Gío Biếc ( truyện 1999 Văn Mới USA )

Phỏng vấn nhà văn Lê Minh Hà

Lê Quỳnh Mai

Phát thanh 27-5-2001 trong chương trình Văn Học Nghệ Thuật, Đài Tiếng Nói Việt Nam FM 103.3 Montreal - Canada

•

Lê Minh Hà sinh năm 1962 tại Hà Nội.

Tốt nghiệp khoa Ngữ Văn, Đại Học Sư Phạm Hà Nội I năm 1983

Dạy học tại Hà Nội từ 1984-1994

Định cư tại Limburg, Đức.

Cộng tác: Văn Học, Văn, Hợp Lưu, v.v...

•

Tác phẩm:

Trăng Góa ( Thanh Văn xb 1998),

Gió Biếc (Văn Mới xb 1999)

Thương Thế Ngày Xưa (Văn Mới xb 2001)

---

1 .- Lý do nào nhà văn Lê Minh Hà rời bỏ quê hương để định cư tại Đức?

- Lý do rời quê hương: rất riêng. Vâng. Rất riêng. Nhưng nghĩ cho cùng, có gì thực sự là riêng đâu khi mình là người Việt. Tôi nghĩ tôi có chung câu trả lời với bất kể ai là người Việt đã ra đi khi được hỏi câu này.



2 .- Nhà văn Lê Minh Hà có ý kiến gì về nền văn học hải ngoại từ ngày định cư tại nước ngoài?

- Trong bản chất của nó, VHHN của mọi dân tộc là VH lưu vong. VHHN Việt Nam là tiếng nói của một tập hợp người có quan điểm phi chính thống và vì thế mà phải rời khỏi quê hương. Nhưng cũng trong bản chất, VHHN chỉ xứng với tên gọi khi nó đáp ứng được những yêu cầu khắc khe của nghệ thuật, mà nó là một hình thức đặc biệt, thuộc về... Tôi chưa đọc được một cách có hệ thống VHHN, cho nên còn quá sớm để tránh khỏi hời hợt và bất cập khi đưa ra một nhận xét riêng. Nhưng tôi nghĩ rằng, những tác phẩm chỉ được viết ra dưới sự định hướng của một chủ đích chính trị sẽ khó đứng được với thời gian nếu nó không hàm chứa một liều lượng nghệ thuật, nếu qua đó, người ta không thấy được tầm nhìn và bản lãnh sáng tạo của người viết. Bỏ qua những tác phẩm như thế, cái còn lại của VHHN là rất nhiều, và sẽ có một ngày VHHN trong nghĩa đó sẽ dành được một chỗ xứng đáng trong lịch sử VHVN hiện đại. Tôi đã tham gia vào sinh hoạt chữ nghĩa ở đây. Đấy có thể là một câu trả lời cho câu hỏi của chị chăng.



3 .- Hàn Dũ (768-824) cho rằng người ta bất đắc dĩ mới viết văn làm thơ bởi: "bất bình tắc minh" (mọi vật không được thế quân bình thì kêu lên). Chị có đồng ý với quan niệm này không? Và nhà văn Lê Minh Hà bắt đầu viết từ lúc nào?

- Lịch sử văn học đã ghi nhận sự hình thành và phát triển của đủ kiểu trường phái, trào lưu. Nhưng sáng tạo thực sự bao giờ cũng là một quá trình riêng, duy nhất, dù rằng gnười viết vẫn có thể trao đổi kinh nghiệm và chia sẻ với nhau những quan niệm nghệ thuật, những kinh nghiệm ... Vâng, vâng, Hàn Dũ cũng có thể tìm được nhiều lời tán đồng của người cùng thời hay đời sau. Nhưng mà nghe câu trên, thấy sự viết mới tội nghiệp làm sao. Riêng tôi, tôi nghĩ ý muốn sáng tạo là định mệnh dành cho những người không biết sống đơn giản, không biết hài lòng với những điều người đời đã quy ước là cần và đáng hài lòng. Bản thân cái sự không biết ấy ở nghệ sĩ đã là cái được rồi. Với tôi điều này bắt đầu hơi bị sớm. Nhưng người đọc chỉ biết tôi khi không còn trẻ nữa, tóc khô khô đốt ngón tay tố cáo tuổi ba mươi, nghĩa là có cơ hội dành vương miệng hoa hậu của tuổi sáu mươi.



4 .- Trong truyện ngắn OPA, Con Chó Và Tôi, Lê Minh Hà viết "tôi nhớ nơi tôi đã từ đó ra đi. Thành phố của những mùa hoa hạ đỏ, của mùi hoa sấu chua, và bao chiều bạt gió. Thành phố của bồn chồn hương hoa sữa cuối thu và của âm thầm heo may đầu đông"(1). Có phải đó là thành phố Hà Nội thân thương đã làm nền cho nhiều truyện ngắn của chị? Nhà văn Lê Minh Hà có thể tả về hoa sữa được không?

- Vâng, đúng vậy. Tôi thật may mắn có được thành phố ấy để nhớ, để viết về, không phải với tình yêu chung chung của hầu hết người Việt chúng ta khi nói về Hà Nội, mà là tình yêu riêng của kẻ đã sinh ra, đã lớn lên, đã từ đó ra đi. Hà Nội là thành phố duy nhất mà tôi tường tận. Nên dễ hiểu vì sao tôi hay nhắc tới thành phố ấy. Bao giờ tôi cũng chỉ viết khi cảm được đã có một điều gì chạm vào phía tối tâm hồn mình. Mỗi người có một Hà Nội của riêng. Với tôi Hà Nội là một phần là như chị vừa đọc lại đôi câu trong truyện của tôi. Làm sao có thể tả được hoa sữa hả chị. Nói về hoa sữa, là nói về mùi hương lạ lùng của những đêm đầu Đông Hà Nội. Dọc ND, QT, quanh quanh Hồ Thiền Quang. Se se, sóng sánh, đôi lúc ngột ngạt, đôi lúc thấp thỏm, đôi lúc khắc khoải bồn chồn, những ngày hanh, đôi lúc dịu đi cơ hồ mất hẳn sau những cơn mưa cuối Thu dầm dề. Không ai nói về sắc hoa, dáng hoa. Từng chùm li ti trắng ngà ngà, gần cuống lại hơi xanh lẫn trong vòm lá rộng thật cao. Không phải là thứ hoa để bày hay nâng niu trong nếp áo. Chỉ là để nhớ, để làm sống dậy hồi ức mơ hồ. Vào Saigon, tôi thấý có một con đường toàn cây sữa. Có phần còn cao hơn cả ở Hà Nội. Nhưng chưa khi nào tôi đọc thấy, nghe thấy về hoa sữa Saigon. Cây sữa trong đó không nở hoa chăng? không thơm chăng? Hay Saigon không có những đêm Thu kiểu như Hà Nội để mùi hương ấy có thể trở thành một đeo đẳng.



5 .- Độc giả được thưởng thức thơ tự do của chị như bài Hồi Tưởng, Ghen (2) , Bốn Mùa, Gởi Một Cây Anh Đào Cùng Tuổi (3) . Hoặc nhiều câu văn chị viết như thơ "mưa rất nhẹ, mưa như sương phản phất, ta quá hiền không cảm hết hơi mưa. . ." (4) Nhà văn Lê Minh Hà cho biết ý kiến về thơ tiền chiến và thơ cổ điển .

- Xin cải chính ngay, không dám nhận vơ. Hai bài sao là của Đỗ Quang Nghĩa. Chúng tôi hay bị nhầm tên như thế. Chả hiểu sao. Tại vì cách cảm và cách biểu hiện của chúng tôi rất khác nhau. Thơ với tôi không phải là thơ tự do hay có niêm luật. Thơ là thơ, là tự do. Tôi bất lực trước thơ, nên nghĩ thế có cái tiện để mà hạ bệ thi ca thành một hình thức ghi chép những gì riêng tư, một thứ nhật ký riêng tư. Chị xếp mấy từ?tôi viết là thơ, xin cám ơn, thơ tự do. Đấy là cách định danh một hình thức thi ca không giống, ít ra là từ thơ mới trở về trước. Đấy là bước phát triển tất yếu của thơ ca trên con dường hiện đại hóa để khỏi tiêu biến. Nhưng mà, có cái gì mới mà đoạn tuyệt với cái cũ đâu. Trong nghĩa đó, thơ tiền chiến và cổ điển VN, có thể không cần đối với những nhà thơ Pháp hay Trung quốc, nhưng với những nhà thơ Việt, phải làm một thứ hành trang, có thể không cần phải tha theo, có thể bỏ lại bên đường sáng tạo, nhưng không thể không biết, không cảm, không trân trọng. Tôi không phải là nhà thơ như vừa thưa với chị, nhưng là một người mê thơ và phải tự nhận là mình bất lực trước thơ. Là một người mê thơ, tôi đang dị ứng nặng với những cái gì từa tựa ca dao, thơ cổ hay thơ tiền chiến, bởi vì tôi cực quý bản chính. Thế hệ chúng ta vẫn là thế hệ khá gắn chặt với thế giới tiền chiến mà chị.



6 .- Truyện ngắn của chị có nhiều chữ lạ như ngõi, ngẫn ngẫn, to hó, nhảo, nhuôm nhuôm (5) , chỉn chu (6) . Như thế, có cần một chú thích cho các độc giả miền Nam và hải ngoại?

- Không có từ nào thật lạ, thật sáng tạo của riêng tôi trong số những từ chị vừa dẫn. Những ngõi, nhảo nhuôm nhuôm, tôi học từ các bà các chị ở quê tôi thời chiến tranh đánh phá lan rộng ra Hà Nội. To hó, từ này tôi mược của ông Tô Hoài từ trước năm 45. Ngẫn ngẫn tôi học được từ mấy anh chị đi từ miền Nam. Chỉn chu thì có trong tự điển. Và nói chung, nhiều chữ tôi dùng hiện vẫn được sử dụng hàng ngày ở VN, chỉ không thông dụng ở hải ngoại. Vậy thì đâu có cần chú thích. Chúng ta phải tự làm giàu có vốn từ cho mình bằng cách đọc và học. Vả chăng, ngôn ngữ văn học không phải là ngôn ngữ thống kê học. Mỗi từ lấp lánh những nét nghĩa riêng trong từng văn cảnh cụ thể, và có thể xác định nghĩa từ thông qua văn cảnh. Nếu người đọc không làm được điều đó thì có thể là tôi đã không thành công khi chọn từ rồi.



7 .- Trong truyện của nhà văn Lê Minh Hà có những câu: "Tốt số hơn bố giàu, Một năm đi Pháp bằng một giáp đi Nga, Dân bụi chẳng dám bắc bếp nấu ăn, nằm lăn đánh bạc"(7). Có phải hồi nhỏ nhà văn Lê Minh Hà ảnh hưởng tiếng ru bằng ca dao tục ngữ của mẹ và bà?

- Mẹ tôi mất rất sớm. Nên nếu nói tới những ảnh hưởng của mẹ thì tôi chỉ nhớ rằng nhờ mẹ tôi mà tôi biết nhạc tiền chiến, nhạc vàng, theo cách định danh kỷ quặc hàm ý phê phán ở miền Bắc lúc bấy giờ. Nhưng có thể là tôi thừa hưởng gien lạnh từ ông Nội bà Ngoại thật. Bà Nội tôi không biết chữ, nhưng nói mười câu là phải ba bốn câu ca dao tục ngữ. Ông ngoại tôi chịu ảnh hưởng sâu sắc thơ tiền chiến, và cũng làm thơ rất nhiều, thuộc thế hệ "thanh thản một gia tài vơi nửa mộng" thời kháng chiến. Tuy nhiên, tôi cũng phải nhắc đến những bà lão nhà quê mà tôi có dịp ngồi hóng chuyện khi đi sơ tán với bà tôi, những hàng xóm của tôi trong khu tập thể mà tôi đã sống 30 năm. Họ là một kho từ ngữ đầy biến ảo.



8 .- Truyện của nhà văn Lê Minh Hà có nhiều tiếng nước ngoài được phiên âm ra tiếng Việt, ví dụ: Đonkihote, Lep Tolxtoi, Xanh Petecbua (8) . Theo nhà văn Lê Minh Hà, việc phiên âm này có lợi và hại thế nào trong quá trình đọc và nghiên cứu ?

- Hại. Theo tôi. Trong sáng tác, phiên âm thế này còn thôi thở dài phẩy tay bỏ qua cho, chứ ở một tác phẩm nghiên cứu thì ... sẽ là đại thảm họa. Nhưng chúng ta đang gặp một khó khăn: Chưa có sự thốnh nhất ở phương diện ngôn ngữ về cách ký tự các từ nước ngoài. Ghi đúng như cách gọi nước sở tại ư? Vậy sẽ lổn nhổn đủ thứ tiếng. Mà nếu dùng một cách phiên âm duy nhất của một nước nào đó thì cũng không khoa học. Do đó tôi cố giữ nguyên cách phát âm và không Việt hóa tên nước ngoài bằng cách thêm bằng trắc. Nói chung, tôi trông chờ sự chỉ giáo của các nhà ngôn ngữ học.



9 .- Trăng Góa trang 113 có câu "Cô gái Hà Thành xưa tóc cặp lửng sau lưng đi guốc phi mã mặc áo kép bên ngoài áo dài Lơ-Muya". Chúng tôi được biết áo dài Le Mur do họa sĩ Nguyễn Cát Tường, thành viên của nhóm Tự Lực Văn Đoàn vẽ kiểu. Xin chị tả về đôi guốc phi mã ra sao?

- Tôi đã nhìn thấy bao giờ đâu chị. Nhưng như tôi được nghe tả lại thì gót guốc phi mã không nhọn mà tù, hơi loe ra một chút, nghĩa là rất mốt ngay cả với thời bây giờ, và được đóng quay nhung. Áo dài vạt bầu, tóc kẹp lửng hay búi lỏng rồi lộn vào trong, xòe che ơ hờ hai vai và đi guốc đó. Bố tôi kể vẫn thấy các bà các cô trong trang phục như thế trong mấy năm đầu hòa bình lập lại, dáng đi cứ như múa vậy.



10.- Nhà văn Lê Minh Hà có lời khuyên rất thâm thúy "Có những điều không bao giờ nên nói thật với đàn bà. Nói thật là xúc phạm, là chuốc vạ vào thân suốt đời" (9) . Theo chị lời khuyên này có nên áp dụng với đàn ông không?

- Đấy là nhân vật của tôi nói, không phải là tôi ! Cho nên không thể có một lời khuyên nào. Thưa chị, mà chắc chị định hỏi có nên áp dụng với đàn ông trong các quan hệ riêng tư thôi phải không ạ? Cứ như kinh nghiệm bản thân, tôi nghĩ có thể im lặng, nhưng đã nói thì phải nói thật. Về điều này, tôi đã hơn một lần nghe các bà các cô chê là dại, và mấy bậc nam nhi bám trụ ở nhà tôi khi chị tôi chưa đi lấy chồng ngày xưa thì lên án tôi là ích kỷ, khô hơn ngói, cứng hơn đá. Cơ mà chưa thấy ông chủ nhà tôi than phiền.



11.- Trong một bài viết về một tác giả mà chị nghĩ rằng "đã đưa văn học Việt Nam tới tầm nhân loại bằng sáng tạo của mình" (10) . Độc giả nhận ra đó là nhà văn Nguyễn Huy Thiệp. Theo nhà văn Lê Minh Hà, hiện nay nhà văn nữ nào đạt được tiêu chuẩn đó?

- Tôi chưa đọc hết, cả trong nước lẫn ngoài nước. Nhưng nhiều tác giả nữ tôi từng được đọc đã để dấu ấn sâu đậm với tôi. PTH nửa trong nửa ngoài, DL, LMK, PTVA, LL, DTHoàn, NTMN trong nước, PTTT, MN, MIÊNG... và gần đây tôi có dịp đọc TTNGH. Hay thật. Nhưng nếu có quyền đòi hỏi, tôi sẽ nói rằng nếu để đạt tới tầm nhân loại, mỗi tác giả còn phải tự vượt qua mình nhiều. Tôi nói tác giả, bởi vì kết quả của sáng tạo là tác phẩm, có thể căn cứ vào tác giả để hiểu một tác phẩm, nhưng đó tuyệt nhiên và không được phép là căn cứ duy nhất để định giá. Nói một cách khác, vấn đề phái tính ở đây không nhiều ý nghĩa. Tôi vẫn giữ nguyên nhận xét của mình về NHT, ngay cả khi NHT đổi phận làm chị em chúng ta được.



12.- Trong tác phẩm, nhà văn Lê Minh Hà thường nhắc đến các tên tuổi trong văn học Nga như Aitmatop, Lep Tolxtoi, Sôlôkhôp. . . (11) , nhưng không thấy hai nhà văn lừng danh Boris Pasternak (Nobel 1958) và Aleksandr Soljenitsyne (Nobel 1970). Có phải vì tác phẩm của hai vị này không được lưu hành trong khối xã hội chủ nghĩa?

- Không hẳn thế, Boris Pasternak có được dịch in ở VN và tôi rất mê tác phẩm của ông. Quần đảo Gulak chưa được in ở VN nhưng Soljenitsyne cũng có được giới thiệu rải rác. Nhưng tôi hay nhắc tới mấy ông Op Ep On Oi kia vì họ gắn chặt với một Lê Minh Hà đã được tôi thể hiện qua Trăng Góa hay Gió Biếc, Một LMH buồn thảm và có vẻ rất lành. Còn có những LMH khác, nếu cần mô tả chị ta, rất có thể tôi sẽ lôi hai ông đại văn hào này vào truyện



13.- Từ 1765 dưới triều đại của Nữ hoàng Nga Cathérine đệ nhị, cung điện mùa Đông ở St Petersburg trở thành viện bảo tàng Ermitage. Tập truyện Trăng Góa trang 158 có nhắc đến tên này. Nhà văn Lê Minh Hà đã có dịp đi thăm viện bảo tàng đó hay chưa?

- Nhờ văn học Nga và văn học Xô Viết đã được dịch và giới thiệu một cách có hệ thống, bởi những dịch giả tài hoa như VTH, PMH, CXH, PHG ở miền Bắc trước đây, nhờ nhiều bạn bè quen thân từng học ở Nga, nên tôi vô cùng thân thiết với đất vĩ đại này. Nhưng thật tiếc, tôi chưa từng đến đó, chưa từng lang thang ở Ermitage. Dù sao thì cũng có thể ước mong



14.- Nhà thơ Phạm Thiên Thư thường bị ám ảnh bởi hoa vàng. Nhà văn Somerset Maugham bị ám ảnh bởi những cơn mưa vùng nhiệt đới. Hình như nhà văn Lê Minh Hà bị ám ảnh bởi ánh trăng (những đoạn viết về trăng tuyệt đẹp như trong truyện Trăng Góa). Có phải ánh trăng gợi nơi nhà văn Lê Minh Hà nỗi cô đơn bất tận như nỗi cô đơn của mỗi con người?

- Chị hãy thử hình dung, một con bé con ngồi thâu đêm nhìn trăng sáng rồi mờ, câm lặng và cam chịu ký hiệp ước hòa bình hai bên với bệnh tật. Không phải một đêm, không phải một mùa. Tôi đấy. Năm hay sáu tuổi gì đó, cho mãi đến sau này, tôi hay viết về trăng là vì thế. Trăng không gợi gì cả. Trăng và tôi chia nhau đêm, đêm cô độc và khốn khổ của riêng tôi, của riêng tôi thôi. Không còn ai trong đó.



15.- Độc giả xót xa và ngậm ngùi khi đọc những câu văn của Lê Minh Hà " Đàn ông thời này chẳng còn biết phấn đấu cho lý tưởng gì, bạt xứ vì nợ vợ nợ con, cũng là xong một kiếp. Đàn bà lơ ngơ ở đất người, tội quá!" hay "Một bầy kiến lăng xăng, lo kiếm tiền như lên cơn đồng và có dịp là tụ bạ để ăn uống, nói xấu nhau và nói phét" (12) .

- Đây có phải là ước vọng của nhà văn chuyên chở nỗi khổ đau của con người để mong tận diệt được nó? Chuyên chở?nỗi khổ đau của con người, có vẻ Nghệ Thuật Vị Nhân Sinh quá nhỉ. Nếu những trang viết của tôi có chứa chỡ điều đó thì thú thực với chị đấy không phải là ý định của tôi khi viết. Tôi không viết về ai ngoài tôi. Nên sẽ vui hơn nếu bạn đọc có thể đọc ở tôi những gì không đau khổ. Khổ đau là định mệnh, mà cũng là tặng vật của trời dành cho chúng ta. Chẳng cách này thì cũng cách khác. Vậy thì mong tận diệt nó làm gì, và làm cách nào cơ chứ? Đằng nào thì cũng không tránh được, nên nếu có thể mong, tôi mong được biết tới những đau khổ có khả năng giải phóng tinh thần của con người, và được miễn dịch với những cái hàng ngày làm bận lòng mà chúng ta cứ nói phóng lên là đau khổ: chuyện áo cơm, chuyện được yêu hay yêu được. Ví dụ như thế



16.- Các truyện ngắn của Lê Minh Hà trước đây thường quanh hai đề tài: những mảnh đời tại quê nhà và những mảnh đời tha hương nơi đất khách. Giờ đây, độc giả thấy xuất hiện những truyện ngắn của chị dựa theo cổ tích và lịch sử. Có phải đây là vấn đề sinh tử: hiện đại hóa nghệ thuật ?

- Hiện đại hóa, trong bất kể thời khắc nào là vấn đề sinh tử của nghệ thuật, cũng là vấn đề sinh tử của mỗi người viết. Nhưng đây là một vấn đề lớn, đòi hỏi phải có sự tham gia đồng thời của lý luận và sáng tác. Nhưng việc tôi viết các truyện ngắn có màu sắc cổ tích và lịch sử lại không có vẻ dính dáng gì tới ý thức hiện đại hóa nghệ thuật cả. Mục đích ban đầu của tôi là viết lại vài ba truyện cổ tích để tặng con, cũng là một cách thưa thốt với học trò cũ. Tôi hình dung đời người như một con sông, mà lưu lượng phụ thuộc vào những giòng chảy hợp thành nó. Tôi đã đi qua vài ba quãng đời mình, và giờ lại muốn phát hiện mình ở những khía cạnh khác. Vậy thôi. Đã nói tới hiện đại hóa nghệ thuật là phải nói tới ý thức của người viết về VHQK và đương đại, là quan niệm riêng về VH... Nhưng khi viết về những truyện lấy đề tài từ cổ tích, tôi không biết và cũng không tìm biết ai đã viết gì trước mình. Viết xong Trương Chi chẳng hạn, tôi mới nhớ ra đã có một TC của Nguyễn Huy Thiệp, mới biết trong nước vừa có một cây bút trẻ cũng viết TC. Không rõ quá trình sáng tạo ở các tác giả khác thế nào. Ở tôi thì thật sự là một bước giật lùi: Còn bé, mới viết thì chăm chăm viết sao cho giống ai mà mình thích, sau thì cố viết không giống ai, còngiờ, tôi không quan tâm tới chuyện đó nữa, chỉ muón viết sao thể hiện được con người mình rõ nhất, bằng phương tiện gì cũng được. Nên như đã kể cho chị đấy, tôi ăn trộm từ của cả ông Tô Hoài, mà nếu bới câu chữ ra thì tôi còn đạo văn vô khối. Nhưng cũng chả sao phải không ạ. Điều cốt yếu với người viết người ta nhận ra đó là ai. Và tôi nghĩ vấn đề hiện đại hóa nghệ thuật không phải là một vấn đề đột biến, chỉ có thể giải quyết từ từ, bằng những tác phẩm mà ở đó tác giả cho tahý mình là một cái gì không sao chép được, nếu mà chính người viết cũng không sao chép được mình thì còn tốt hơn nữa.



17.- Tác phẩm "Chuyện Kể Năm 2000" của Bùi Ngọc Tấn vừa ra mắt độc giả đã gây nhiều tranh luận. Xin nhà văn Lê Minh Hà cho biết ý kiến về tác phẩm này?

- Nói về một tác phẩm được viết bằng cả một cuộc đời đau khổ và cái chính là hay đến thế mà chỉ có vài ba câu thì e không phải. Về tác phẩm này, tôi đã có dịp trình bày cảm nghĩ của mình cùng với ĐT, NHL, VTH, DQN ở BBC. Chỉ xin nhấn mạnh rằng không phải tác phẩm văn học nghệ thuật nào cũng tạo nổi một chấn động chính trị như CKN2000 nhưng cái làm cho tác phẩm này có được một sự sống đặc biệt lâu dài trong đời sống văn nghệ nước nhà, điều này không thể nghi ngờ, chỉ có thể cắt nghĩa bằng chính nó, như một chỉnh thể nghệ thuật kêu gọi yêu thương chứ không phải là chứa chở một thông điệp chính trị nào. Nhấn mạnh tác động chính trị của tác phẩm mà không quan tâm đúng mức nghệ thuật của nó có thể là xúc phạm người đã sinh thành tác phẩm vô giá này của văn học VN đương đại.



18.- Chị có thường xuyên liên lạc, gặp gỡ những người làm văn học nghệ thuật hiện nay tại Tây Ấu hay không?

- Rất tiếc là không dù rất muốn.



19.-Lê Minh Hà có ý định cư tại Bắc Mỹ nếu có cơ hội hay không?

- Đã chọn một cuộc sống ngoài tổ quốc mình thì ở đâu mà chả như nhau, miễn yên thân khi mình mong yên phận. Nhưng tôi mong có một ngày được tới Bắc Mỹ, tới Canada, để xin xem mặt và nghe giọng những anh chị mà tôi là bạn đọc thường xuyên và khắt khe: NQT, LH, HDN... đông anh chị em mình bên đó lắm phải không chị.



20.- Truyện ngắn Những Ký Họa Dang Dở có nhắc đến Khánh Ly và Trịnh Công Sơn. Cảm tưởng của nhà văn Lê Minh Hà ra sao khi nghe tin người nhạc sĩ này đã ra đi vĩnh viễn vào đầu tháng Tư năm 2001 vừa qua.

- Vậy là ông đã vĩnh viễn thành một cõi đi về đối với chúng ta. Là người sáng tạo, hỏi gì hơn thế nữa. Nhưng là người mê Trịnh Công Sơn qua chỉ một Khánh Ly, thú thực là tôi bàng hoàng. Đừng tuyệt vọng tôi ơi đừng tuyệt vọng. Riêng bài này tôi chỉ thích nghe qua chính giọng TCS.



Lê Quỳnh Mai
thực hiện



Chú thích:

(1) : Gió Biếc, trg 110

(2) : Văn số 32, trg 66, 67

(3) : Văn số 40, trg 28, 29

(4) : Trăng Góa, trg 152

(5) Trăng Góa, trg 108, 111, 134, 157

(6) : Gió Biếc, trg 37

(7) : Trăng Góa, trg 73, 45, 32

(8) : Gió Biếc, trg 18, 71, 42

(9) : Gió Biếc, trg 81

(10) : Chân Dung Nhà Văn Trong Một Thế Nhìn, Văn Học 169, trg 29

(11) : Gió Biếc, trg 71

(12) : Gió Biếc, trg 18, 54

nguồn: tạp chí Hợp Lưu

Chuyện Kể Ngàn Năm Sau

Lê Minh Hà

Buổi chiều mẹ mèo trốn con thì buổi tối chú mèo của chúng ta được bọc cẩn thận đặt vào trong làn. Mèo con đã bắt đầu cuộc di cư như thế trên một chiếc xe máy. Run rẩy trong chiếc làn bị rung thật lực, mèo con cố gắng nhận đường. Thật không thể. Chỉ có những tiếng gào rú ầm ào và một cái mùi khen khét ở đâu đó bên ngoài.

Ông bà chủ mới của mèo con là một cặp vợ chồng từ châu Âu tới. Ông chồng, một người đàn ông có hàm râu sang trọng mà những người đàn bà bản xứ vẫn thường nhìn đầy vẻ hãi sợ vì thèm muốn được mời tới đất nước này làm chuyên gia. Ở trong một ngành mà dĩ nhiên chú mèo của chúng ta dẫu có sống hết đời mình cũng không thể hiểu một mảy may, và cả tôi, người đang kể chuyện cho các bạn đây, cũng không hiểu dù rất quan tâm. Nghe nói, ngành ông ta sáng chế ra những thứ ngôn ngữ mới, và chúng đã dẫn tới những thay đổi vĩ đại còn hơn cả những cuộc chiến tranh lớn nhất từng diễn ra trên thế giới này vào thế kỷ cuối cùng trước thiên niên kỷ của chúng ta. Bà vợ ông đi theo chồng, và để làm một người có ích, bà dạy tiếng nói của xứ sở bà ở nơi này. Đấy là một ngôn ngữ tuyệt vời, đã được nói cả ngàn năm trước và sẽ được nói cả ngàn năm nữa sau thiên niên kỷ mà chúng ta đang sống.

Ông bà ở đất nước này đã đủ lâu để quen với việc lạng lách xe máy nghĩa địa trên phố và vô số món ăn đặc biệt của xứ sở này. Họ chỉ không ăn được mỗi thịt chó mặc dù đã từ bỏ nỗi kinh hoàng khi được biết những người xung quanh họ ai cũng từng hơn một lần ngồi gật gù trước món ăn từ thân xác loài vật này. Còn thì họ nếm tất. Lại còn biết ăn phở thì không gia thêm thứ nước xốt có cái mùi đặc biệt hung hãn như khi ăn cái món cũng lõng bõng toàn nước như phở, ở một thành phố mưa ruỗng cả thời gian. Lại còn biết chỗ nào rẻ và ngon. Tiêu chuẩn vệ sinh thì họ cười xoà khoái chí từ lâu khi có ai e dè nói tới.

Tuy thế, họ vẫn nuôi mèo con theo kiểu thường nuôi ở chốn quê nhà. Nghĩa là bằng đồ hộp và các loại vi - ta - min tổng hợp dành riêng cho chó mèo, bán đầy ở những cửa hàng mà dân bản xứ không bao giờ bén mảng. Cũng phải thôi. Nhà họ ở được xây giữa một khu đất trống mới loáng thoáng dăm ba nhà, sạch tinh tươm đến mức còn hơi lạnh lẽo, không đồ ăn thức dùng và đủ các thứ lỉnh kỉnh ở gầm giường như nhà dân bản địa, lấy đâu ra chỗ cho chuột lui tới cung cấp lương thực thực phẩm cho mèo. Chuột nếu có ở nhà này có gãy răng cũng không thể gặm được cửa tủ lạnh. Còn cái chuyện ông bà chủ mua cá về cho mèo ăn gỏi lại càng không thể có. Vậy là từ lúc bị mẹ hất ngược, tụt thẳng vào cái làn và bị mang làm quà, mèo sống cuộc đời xuất khẩu tại chỗ. Nó không hình dung nổi đời còn gồm những cánh cửa không thể mở được, còn gồm những kẻ phải thèm nhạt miếng ăn và luôn run rẩy trước những bất trắc có và không có, cũng như không hề biết tới những thú ăn chơi khác, do đó cũng chẳng hiểu gì về cung cách cư xử giữa các giống loài, mà ngay cả cách cư xử với đồng loại mèo ta cũng không rành. Nó sống no đủ, kín cổng cao tường, hàng ngày tập các môn vồ nhảy trườn hoàn toàn vì lý do thẩm mỹ. Đêm nó thức theo quy luật giống nòi, nhưng không phải vì lo kiếm ăn, cũng chẳng phải vì bồn chồn trước những băn khoăn tình ái. Một ông bác sỹ thú y đã lo liệu để chú mèo của chúng ta được miễn dịch trước cái bệnh yêu khó chịu này. Thức ăn của mèo ngày nọ qua ngày kia đã được lập chương trình: Đồ hộp. Cái vỏ hộp đồ ăn của mèo, một hôm có người đàn bà bản địa nhà gần đó bới được đem kì cọ sạch để làm bơ đong gạo. Bà không biết tiếng gì khác ngoài thứ tiếng vẫn nghe và nói hàng ngày. Thế là xung quanh ồn ã cả lên chuyện Tây cũng ăn thịt mèo, và thịt mèo tây đóng hộp thơm y như thịt hộp các nước viện trợ cho dân xứ này hồi xứ sở này còn chiến tranh. Người bản xứ thì dĩ nhiên ăn thịt mèo tươi. Khi đã sắp được an táng thẳng vào dạ dày người, dân xứ này - vốn nổi tiếng về truyền thống trọng ngôn từ - còn đặt cho mèo tên thụy là hổ đất. Thịt mèo, tức hổ đất chẳng rẻ gì. Nhưng có thể cường dương bổ âm hay là có tác dụng giải xui gì gì đó. Mèo bị săn đuổi ngày đêm bởi những người dân ở đất nước này. Đấy là sự truy tầm tuyệt vọng của những thống khổ và khao khát. Nên đã có lúc loài mèo đã phải đứng trước nguy cơ tuyệt chủng và phải âm thầm chịu đựng cảnh loài chuột giỡn mặt mình...

Thế nên chú mèo của chúng ta hầu như không có bạn quanh nhà. Mà bọn mèo còn sống sót cũng chẳng ưa gì nó. Chúng thường nhìn chú mèo đồng loại ngồi trên bậu cửa sổ buồn phiền đón và tiễn mặt trời mỗi bình minh và hoàng hôn, thẳng thừng phê phán. "Béo quá thể là béo! Chỉ tổ làm trò cười cho bọn chuột mất dậy." "Lười quá thể là lười. Họ nhà mèo ngày càng thưa thớt. Chuột thì hoành hành. Thế mà cái thằng cha này chẳng chịu động đậy móng vuốt gì. " "Lại còn làm ra vẻ ưu tư phiền muộn. Tưởng thế là sâu sắc lắm." "Thằng cha này chẳng bao giờ thấy đi kiếm ái tình. Khéo mà là 'ái'." Những tiếng thì thào cố tình để cho kẻ bị chê bai nghe thấy vọng qua các mái nhà và các bờ tường. "Cứ tỵ đi tỵ đi! Các cậu thích ăn thích yêu thì cứ việc lần mò. Đây việc gì mà rộn!" Mèo làm ra vẻ phớt. Nhưng trong lòng thì quặn lên một niềm gì lạ lùng, tâm trạng lắm.

Ngày tết của dân bản xứ, họ nhà mèo trong xóm bận bịu và phấn khởi. Đồ ăn thức dùng nhiều cần coi giữ. Kế hoạch phòng chống chuột đã được hội đồng mèo thông qua và đưa xuống các cấp triển khai thực hiện. Dĩ nhiên trong danh sách phân công nhiệm vụ của họ mèo ở xóm không có tên chú mèo của chúng ta. Nó không buồn. Quen rồi. Nó đang có một mối quan tâm dễ chịu.

Áp lưng nhà mèo người ta mới xây một ngôi nhà mới. Gọi là mới nhưng hết sức tuềnh toàng, mái lợp tôn nhựa. Chắc chủ nhà chẳng phải chỗ dư ăn dư để, xây cốt ở không cốt cho thuê. Cửa giả cũng khác bên nhà mèo. Mèo chỉ cần trèo lên mái nhà mình, vượt tường sang nhà hàng xóm là có thể đi về cuối xóm. Nơi ấy có một cái ao. Chủ ao là một ông già gàn tính mấy đời làm nghề trồng hoa. Các nhà xung quanh lên tầng làm vườn ông cớm nắng, không tiếp tục được nghề cũ nhưng ông vẫn cứng đầu không chịu gật bán ao bán vườn. Mèo ta rất thích đến nơi này. Ở đó có nhiều cá con bơi lội.

Trưa mồng một tết, mèo mang qùa ra ao tính chuyện chúc tết mở rộng quan hệ trong khu vực. Qùa biếu là đồ ăn sẵn đã làm mèo ngấy tận cổ, nhưng chắc chắn là của lạ miệng với các giống loài khác và ngay cả với họ nhà mèo quanh vùng. Nó thả viên thịt hộp xuống ao, nóng ruột chờ. Tăm nước nổi như sôi. Những con cá từ đâu rùng rùng bơi lại và hoảng hồn: Bóng một con mèo béo núc ních dang lắc lư trong nước. Viên thịt rã ra, tan dần. Mỡ nổi sao trên mặt nước. Không một con cá nào đợp rỉa. Bầy cá bu lại, rồi rùng rùng tản đi, rồi lại quày qủa bơi lại, quay vòng vòng, nghi hoặc và phẫn nộ. Bỗng một con mèo khác ở đâu nhảy vọt tới. Hai bóng mèo in xuống nước. Con mèo còm cất tiếng gừ ma quái làm chú mèo của chúng ta cũng rợn mình. Bầy cá tung mình lên khỏi mặt nước. Nỗi ngờ vực bay biến, chỉ còn sự hằn học và ý muốn trêu ngươi. Chú mèo của chúng ta đờ người, lúng túng đưa chân trước vuốt râu. Trong một phút, trông chú giống hệt bác mèo ngồi ở góc trên bên phải bức tranh Đám Cưới Chuột. Bỗng chốc mặt ao trong veo, chỉ còn bóng xuân gợn dịu dàng sóng nhỏ...

℘

Một ngàn năm sau.

Đời sống loài người đã thay đổi. Ngay ở nơi tôi đang kể, người nuôi mèo không còn là để bắt chuột mà chỉ là để đỡ buồn và đỡ rắc rối hơn nuôi trẻ con. Người cũng nuôi chó mèo bằng đồ hộp và vi-ta-min tổng hợp, là cái thứ thức ăn mà trước chỉ có độc chú mèo của chúng ta biết mùi vị. Loại thức ăn này ăn mãi thì dĩ nhiên là chán, nhưng nó lại làm cho loài mèo không còn thích thú với việc săn đuổi chuột để tăng gia cải thiện, cũng không còn phải thèm nhạt ăn cơm với cá. May mà tiến bộ khoa học lúc này, trong khi làm suy giảm đáng kể những hưng phấn sinh học tích cực của loài mèo thì cũng cho phép con người kiểm soát chặt chẽ mức độ tăng trưởng và sinh sản của loài chuột.

Kinh tế phát triển. Hàng năm loài mèo đều tổ chức đại hội đồng hết sức trọng thể. Nhiều ủy ban được thành lập. Nhiều vấn đề trọng đại được loài mèo đưa vào nghị trình để bàn bạc và bỏ phiếu. Chẳng hạn: Chương trình ăn kiêng để bảo vệ sức khoẻ giống loài; Phục hồi truyền thống thể thao thượng võ của loài mèo, đặc biệt các môn nhảy cao, nhảy xa, vồ, chụp; Giải pháp cấp bách trong vấn đề duy trì mức sinh sản cho giống nòi ...Và mọi đại hội đồng của loài mèo đều kết thúc bằng việc bàn tới tính khả thi của các kế hoạch được đề xướng.

Nhưng có một vấn đề chưa một lần được loài mèo đưa vào chương trình nghị sự trong các kỳ họp của đại hội đồng: Vấn đề bang giao với các giống loài vốn vẫn coi loài mèo là kẻ thù truyền kiếp. Của đáng tội, ở một vài địa phương, loài mèo và loài chuột cũng đôi lần ký được hiệp ước. Nhưng với loài cá thì chưa bao giờ. Trong sách giáo khoa lịch sử của loài mèo, tái bản nhiều lần, lần gần nhất là vào năm 3001 có in lại câu chuyện xảy ra giữa chú mèo và bầy cá vào một mùa xuân xa lắc. Duy trì quan hệ đối đầu với loài cá, dù không còn thèm ăn cá vẫn là chính sách ngoại giao của loài mèo lúc này. Bọn mèo ngại làm thay đổi thế quân bình hiện tại, ngại đánh mất vai trò lịch sử gần như vĩnh viễn của chúng. Hoặc giả, chúng không thích nhớ lại nỗi bẽ bàng xưa.

29.1. 2000

Mùa Đi

Lê Minh Hà


Khánh tới vào lúc Nhã đang mồ hôi mồ kê chúi mũi vào đống áo dài chưa vén gấu. Ngọn đèn bàn nhỏ hắt từ sau vai xuống tạo thành những vũng tối sáng không đều nơi Nhã ngồi khiến mắt Nhã dường như sâu xuống.

Thảo em Nhã chặn trước:

"Bọn anh lại định rủ chị Nhã đi đâu đấy?"

"Sầm Sơn. Bọn anh chuẩn bị hết rồi. Em có..."

Thảo tru tréo:

"Không được đâu! Hàng một đống thế này một mình em làm sao kịp! Đứt lưỡi người ta mới giao mình gia công, không trả đúng ngày mất mối như bỡn."

Khánh nịnh nọt:

"Chị Nhã sẽ thức khuya làm đỡ em. Thế Nhã nhé. Em cố một tý hộ chị ấy. Đại hội thường niên của bọn anh lần này đấy. Về anh kính biếu... Cháu chào bác ạ! Hôm nay oi quá bác nhỉ? Về anh kính biếu hai chục bánh đa. Được rồi! Một buồng dừa tươi. Tha hồ cho bọn em ‘đập phá’!"

Mẹ Nhã thu xếp xong chỗ ngồi khâu ở đầu giường, loay hoay tìm kính:

"Kính mẹ đâu rồi hai đứa? À đây. Được rồi! Các anh các chị cứ đi đi. Một mình tôi xoay xở cũng kịp. Hè này dân tình đi Sầm Sơn sớm nhỉ! Nhưng trời oi thế này khéo mai vào đó là động biển. Thảo có định đi cùng chị Nhã không con?"

"Dạ không mẹ! Để khi nào chị Nhã về đỡ mẹ thì con rủ hội con đi. Đi với mấy chị... ấy sợ lắm!"

"Ranh con vênh váo. Xem có vui vẻ trẻ trung được mãi không!” Nhã nghĩ, thờ ơ. Rồi hờ hững quay qua Khánh:

"Thì đi. Mai mấy giờ xe chạy?"



Chuyến đi biển do công đoàn cơ quan Khánh tổ chức. Khánh ghi tên cho cả lũ bạn còn chưa vợ chưa chồng và còn thích bìu ríu nhau. Rủi ngay từ đầu. Bảo sáu giờ xe khởi hành mà mãi tám giờ xe mới tới. Bát phở ăn từ lúc bảnh mắt đã tan thành nước từ lúc nào, cứ chốc chốc lại phải e dè đứng lên đi vào toa-lét, lại phải cười cầu tài trước cửa toa-lét với mấy bà cùng cơ quan Khánh mặt mũi đầy vẻ khinh khỉnh và ăn mặc ra vẻ trẻ trung đến ngứa mắt. Và rồi ra lại phải sà vào hàng nước ngoài cửa cơ quan tán gẫu cho đỡ nóng ruột.

Hà Nội. Sầm Sơn. Có trên hai trăm cây số mà đi hết gần sáu tiếng đồng hồ. Xe chuyển bánh vào lúc mặt trời đã lên. “Ở nhà quê khéo giờ này người ta đã cày xong một sào rồi đấy nhỉ?” Cười nói một hồi rồi cả xe lơ mơ ngủ trong cái nóng như rang. Nhã lì lợm chiếm chỗ sát cửa sổ, tỉnh bơ trước những cái lườm nguýt đầy vẻ ngạc nhiên của mấy bà mấy cô cơ quan Khánh. Khánh ngồi bên, quàng tay lên thành ghế của Nhã. Đúng tầm gáy Nhã khi ngả đầu. Trong giấc ngủ nhọc nhằn, một ý nghĩ dễ chịu cứ râm ran lan tỏa: Thích thật. Thích thật. Thích thật...

Lúc xe dừng, cảm giác ấy không tan, không loãng. Tự dưng Nhã thấy mình muốn làm nũng. Với bất kỳ ai. Tiện nhất là với Khánh. Biết nhau quá rồi. Đứa bàn trên đứa bàn dưới suốt ba năm cấp ba. Từng bao che cho nhau làm việc riêng trái giờ. Từng can tội cho nhau quay bài. Từng quáng quàng đuổi theo những mối tình đại học cứ tưởng là lãng mạn trong sáng tuyệt đối, cứ tưởng là vĩnh viễn rồi lại bò về tụ tập trong một hội. Ở nhà mà tự dưng lại đâm dịu dàng với nhau thế này thì đúng là dở chứng. Nhưng cách Hà Nội hẳn hai trăm cây, trước biển, ai cũng phải nhỏ lại và mọi sự đều có thể.

Buổi tối, cả lũ kéo nhau ra bãi. Trời âm u. Mây biển đen rầm. Sóng như một đàn rắn đen ngoi ngóp trườn vào bờ, vỗ những nhịp đều và nặng nghe tức ngực. Trăng khó nhọc trồi lên trên sóng, to và xanh. Trăng lên, nhìn mây càng thấy đen rầm.

Một cô bạn thì thào:

"Nhìn sợ nhỉ! Sao mà nó to thế không biết! To và nặng. Trông như sắp rụng vào trong sóng ấy. Giá mà trời quang..."

Vĩnh vươn vai

"Bà định tắm đêm à? Liều nhỉ? Nhưng thế là lãng mạn tiếp tục được. Tôi đọc từ sách đấy. Đúng ra là thế này: 'Sự lãng mạn đòi hỏi can đảm.' À, còn một câu nữa hồi xưa tôi mê đến phát rồ: 'Vinh quang thay sự điên cuồng của những người dũng cảm!'" [1]

Và Vĩnh đứng lên:

"Nhưng nó chẳng liên quan gì tới việc tắm đêm cả. Đã bảo rồi. Mấy ngày vừa rồi trời oi thế thế nào cũng có áp thấp nhiệt đới. Khéo mai trời mưa thì nẫu! Tớ đi đây. Cậu nào đi với mình không? Đi không Khánh?"

Vĩnh đi về phía cái quán nhỏ ở đằng kia bãi cát sát rừng phi lao. Ở đó có đủ thứ. Như Hà Nội. Bia. Coca Cola. Kẹo cao su. Và có những cô gái, tóc xơ xơ, mặt to và tròn, tô vẽ kỹ và vụng.

Cả bọn cười nói ồn ào. Làm như không để ý tới Vĩnh. Khánh nằm sóng soài trên tấm nệm mỏng và rộng, hóng về phía biển, tự dưng nhích ra, mắt không nhìn ai:

"Nằm không Nhã? Nằm thế này này. Nghe thấy cả tiếng đất và tiếng sóng."

Hai người nằm chống cằm nhìn trăng, từng lúc kiêu hãnh lộ ra, từng lúc bị dìm khuất đằng sau những tảng mây đen to tướng. Nhã mỏi, xoay mình nằm nghiêng. Hơi biển mặn và lạnh.Cát cũng bắt đầu lạnh. Từ phía Khánh tỏa ra một mùi gì nồng gắt và rất ấm. Nhã phải cố cưỡng không nhích gần hơn, không hít mạnh. Bỗng dưng sống mũi cay xè, nước mắt dâng mọng cả mí. Nghe tiếng nói cười của đám bạn trôi xa. Nghe tiếng sóng lùi xa. Chỉ còn gió, ngang tàng hào hiệp thổi. Và mắt Khánh. Rất gần. Rất gần. Tràn ngập. Nhã nhắm mắt, cảm thấy hạnh phúc giống như là đau đớn.

Ngày hôm sau trời mưa thật. Không tắm được. Vĩnh đi suốt đêm, giờ ngủ vô tư. Còn cả lũ thì sốt ruột. “Đã cất công vào tận đây mà lại về Hà Nội ra chợ Hôm mua quà biển thì thật dấm dớ!” Linh Vũ Tuấn Phong Huyền Thủy tính toán một hồi rồi quyết định đội mưa đi chợ. Nhã cười cợt quay qua Khánh:

"Thế nào? Dừa thì dọc đường về mua được rồi. Nhưng còn bánh đa? Hứa với con Thảo nhà Nhã mà không làm là nó đay cho “đến hẹn lại lên” đấy. Hay là mình cũng ra chợ? Biết nịnh có khi được làm em Nhã không chừng!"

"Bánh đa mua ngày mưa này ấy à? Kệ dân tình chợ với búa. Bọn mình ra biển đi!"

Hai người đội mưa đi ngược đường đám bạn. Biển duỗi mình chịu trận dưới mưa, trông dịu dàng khác hẳn hồi đêm. Bãi vắng ngắt. Gió cũng dịu dàng, từng lúc lại quạt nước vào mặt hai người. Mặt Khánh rạng rỡ. Mắt Khánh âu yếm. Nhã đờ đẫn. Gần như là tình yêu...



Áp tết, Nhã ngồi bên bàn làm việc cầm bút di vô định trên bản kết toán địa phương mới gửi lên lơ mơ nghĩ cớ chuồn khỏi phòng. Ông trưởng phòng cười hiểu biết:

"Cô Nhã có việc phải đi hẳn? Nếu có sang Tổng công ty thì tiện đường tạt qua Ngân hàng hộ tôi luôn việc này..."

Chị Phượng cười cười:

"Hôm qua tao nhảo lên Hàng Ngang Hàng Đào, nhân thể tạt qua Đinh Liệt. Trên giời dưới hàng..."

Chuông điện thoại reo. Ông trưởng phòng kéo cặp kính trễ khỏi mũi chờ đợi. Chị Phượng mau mắn phóng tấm thân màu mỡ về góc phòng, nơi đặt máy điện thoại, miệng vẫn liến thoắng:

"Hàng len năm nay đẹp kinh khủng Nhã ạ. Len lông Trung Quốc. Lộng lẫy. Nhưng con em dâu tao bảo phải mỗi tội giặt một nước là biết nhau ngay. Alô. Ai? Nói to lên nào. Vâng. Anh chờ cho một chút. Này Nhã!"

Nhã đón ống nghe, bụng mở cờ có cớ:

"Nhã đây. À Khánh..."

Giọng Khánh đầy vẻ công việc:

"Có việc phải giúp nhau đây! Bà biết hàng bánh cốm Nguyên Ninh, đặt giùm tôi hai trăm chiếc. Hàng Than dạo này mấy số nhà bung ra lập lờ đánh lận con đen bánh cốm Nguyên Ninh chính hiệu. Ăn nhão nhoét. Tôi sợ đặt nhầm cụ ông cụ bà lại kêu ca. Tôi bảo Vũ đến chở bà đi. Được không?"

Trái tim đập hẫng một nhịp:

"Được chứ! Nhà có việc à?"

"Ừ. Ăn hỏi. Loăng quăng mãi rồi. Ba mươi đến nơi rồi. Cũng đến cái lúc cha mẹ đặt đâu con ngồi đấy. Thôi! Xong sớm nghỉ sớm."

"Yêu bao giờ mà đùng đùng...?"

"Mới quen. Nhưng các cụ hai nhà biết nhau từ lâu. Mẹ bé dạy cùng trường cụ bà ngày xưa. Giờ lại là bạn hàng với nhau. Các cụ nhất quyết phải cưới trong năm nay. Định hai sáu ăn hỏi, hai tám cưới. Bé có vẻ ngoan. Còn chưa ra trường. Nhưng phải cưới để hợp lý hóa chuyện xin việc. Cụ ông nhà này năm sau về rồi. Thế nhé! Nhã giúp Khánh việc ấy nhé! Tối Khánh sẽ đặc cách đưa bé tới trình diện Nhã trước, với lại đưa tiền."

"Ừ tối nhé!"

Nhã buông máy, quên bẵng ý định mua sắm cho ba ngày tết. Cả phòng đã lại ai việc nấy. Nhã cầm bút, nhìn ra ngoài cửa sổ. Mưa phùn giăng giăng. Lá cây cơm nguội chưa trở màu bánh tẻ, xanh nõn nà. Một chiếc xe máy vọt qua. Người ngồi sau ôm cành đào trông rất hầm hố. Tâm trí chìm trong những ý nghĩ không đầu không cuối. Miên man. “Hai tám tết. Hai tám tết. Bánh cốm hai trăm chiếc. Hai trăm bánh cốm. Hai trăm cau. Hai cân chè. Hai trăm thiếp mời. Hai cây. Hay hai chỉ? Hai triệu tiền mặt. Mồng hai tết sẽ tụ họp bạn bè. Khánh sẽ đi cùng vợ. Lại mặt sau đám cưới luôn." Lúc nãy giọng Khánh thế nào nhỉ? Như là hối tiếc. “Bé có vẻ ngoan.” Chưa ra trường... Còn ít tuổi hơn cả con Thảo. Mười năm trước... Như mình. Đan áo có kịp không?...”

Chị Phượng cười ròn rã làm Nhã giật mình:

"Lại có trát truy nã à?"

"Vâng. Thằng bạn phổ thông với em. Chẳng biết xem ngày lành tháng tốt thế nào mà ăn hỏi rồi cưới ngay. Cập rà cập rập."

Chị Phượng mở vòi:

"Tao giờ cứ nhận thiếp mời là hãi. Đi tong một góc lương. Đấy là đám thường đấy. Anh Toàn hôm qua về kể có ông giám đốc sở gì vừa làm đám cưới cho con. Có khi to nhất từ đầu mùa cưới năm nay đến giờ. Ăn ở những ba điểm nhé. Nhà khách bộ Năng lượng này. Câu lạc bộ quân đội này. Câu lạc bộ gì ở chỗ Tăng Bạt Hổ nữa. Ngày xưa gọi là câu lạc bộ Lao động ấy. Môn đăng hộ đối. Mới chỉ là nhà gái thôi đấy. Cô dâu chú rể với hai bên thông gia lồng từ điểm nọ sang điểm kia. Anh Bình bảo gì cơ ạ? À là vì ai đi đám cưới cũng phải tìm mọi cách mà trình diện người đứng tên mời. Chẳng ai biết ai mừng bao nhiêu đâu, nhưng chắc là nhiều kinh khủng. Vô phúc cho ai lại bị cả hai nhà trai nhà gái cùng mời. Mà cũng chả biết. Có khi được mời lại là vào cầu lửa. Chẳng bù cho nhà mình. Cuối tuần chồng cầm về một thiếp mời vợ cầm về một thiếp mời là run. Bố mẹ đi ăn cưới chẳng lẽ lại chỉ để cho con ở nhà ăn su hào luộc với đậu phụ rán hay lạc rang. Thành thử cứ mùa cưới là ngân quỹ thâm thủng. Ăn vàng cũng chả ngon. Thời buổi cưới chạy sô. Nghĩ buồn cười. Một tháng bốn tuần được mời ăn cưới cả bốn tuần thì cầm bằng số tận. Mày chưa chồng con, chắc nhận 'trát' mệt nghỉ?"

"Thì tính đổ đồng cũng như anh chị - Và Nhã dẹp luôn tinh thần cởi mở của chị Phượng - Trời ấm thế này chỉ chết hàng hoa. Em vừa thấy bao nhiêu người vác đào về. Mới hai mốt mà đào đã nở toe toét thì mồng một chắc toàn là lá. Chị bảo len lông đẹp lắm à?"

Nhã liến láu. Lòng âm thầm một ý nghĩ bơ vơ: “Hè sang năm còn ai cùng đi Sầm Sơn không?”

_________________________

[1]Trích “Bài ca chim báo bão” (Gorki)

Khoảng Gió

Lê Minh Hà

Chỉ có chàng trai và người đàn ông rời ga lúc tàu tới. Tàu đêm không có mấy người. Một bà cụ già và một cô bé chừng mười một mười hai tuổi. Cô bé háo hức rời mắt khỏi khung kính lấp loáng những vũng tối những khoảng sáng, chú mục vào hai người đàn ông á Châu vừa bước lên tàu. Một đôi trai gái ngồi quay mặt vào nhau, cặp chân dài của cô gái vắt qua đùi chàng trai, bốn bàn tay bận rộn. Một cặp có vẻ vợ chồng ngồi trong góc rộng, hờ hững nhìn. Bất giác chàng trai cảm thấy gần gũi hơn với người đàn ông tóc đen da vàng cùng lên tàu đã tới ngồi một mình bên khung cửa sổ phía phải. Hình như cũng có chung cảm giác đó với chàng trai, người đàn ông kéo chiếc ba lô đặt ở ghế đối diện về phía mình và hơi thu đầu gối lại -động thái của mời chào.Tàu chuyển bánh. Bà cụ già và đứa cháu thiu thiu ngủ. Ðôi trai gái hoạt động cật lực hơn. Người đàn bà nhìn ơ hờ qua khung cửa tối đen. Chắc ngoài kia là cánh đồng. Người đàn ông da vàng ngồi trước mặt chàng trai đều đặn lật từng trang sách chẳng biết tiếng nước gì. Chàng trai lúng túng một hồi rồi cũng móc từ túi áo khoác ra một cuốn sách mỏng nhàu nát. Ngườiđàn ông liếc qua bìa sách trên tay chàng trai, gấp cuốn sách của mình lại trong mộtđộng tác dứt khoát:
- Anh người Việt?
- Vâng! Anh..? Tôi... Em... cứ tưởng anh là Nhật hay Tàu.
- Ðồng hương nước Việt chính tông với cậu. Nghe giọng cậu chắc người Hà Nội? Phố nào nhỉ? à màđể mình tự giới thiệu trước. Mình là... dân Phù Ðổng Thiên Vương.
- Thế thì anh em mình gần như là đồng hương phố rồi. Em ở Triệu Việt Vương. Giờ nghe nói các cụ nhà em mua nhà dưới khu Thành Công. Nhưng em chẳng biết nó thế nào. Hồi emđi, khuđó còn là bãi rác to vật. Nhớ nhà, em chỉ biết nhớđộc phố cũ thôi.
- Hẳn cậu đi lâu lắm rồi. Khu Thành Công giờ mở rộng lắm. Cóđường to nối sang Láng Hạ, men gò Ðống Ða qua chùa Bộc. Vợ mình dạy học ngay khuđó mà...
Câu chuyện bâng quơ mà đậmđà hơn nhiều câu chuyện bắtđầu từ những cuộc tụ bạ có hẹn hò trước. Chàng trai thăm dò:
- Anh sang Ðức kiểu gì? Mà giờ anh tớiđâu?
- Ðortmun. Mình sang đây bằng máy bay. Theo kế hoạch hợp tác giữa trường mình và một trường ở München. Mình đi Ðortmun cũng vì công việc. Hỏi khí không phải, nghe câu hỏi mìnhđoán cậu là tường nhân hay từ Ðông Âu chạy qua, chẳng biếtđúng không?
- Em từ Tiệp sang. Emđi Koblenz. Vậy là em sẽ xuống tàu trước anh...
- Nơi có một cô gái...
Mắt ngườiđàn ông tinh quái, nhưng nụ cười thật hiền. chàng trai thích chí:
- Sao anh biết? Cũng đồng hương với anh em mình đấy anh ạ! Dân Bùi Thị Xuân. Phố có mấy hàng bánh cuốn nóng bánđêm. Ðắt như thuốc cọp nhưng hết ý. Toàn con gái ngồi tráng... Hay anh xuống Koblenz với em maiđi tiếp tới Ðortmun!
Bạn em sẽ mừng lắm!
- Cảm ơn cậu. Nhưng mình có Termin, không thể trễđược...Cậu với cô ấy tớiđâu rồi?
- Chẳng tới đâu cả - Chàng trai ngượng ngập - Bọn em cùng trường cấp ba. Cô ấy từ Nga sang. Em từ Tiệp. Gặp nhau, nhận ra nhau, cùng cảnh tỵ nạn đã bị bác đơn, sống cách nhau mấy trăm cây. Em hayđi thăm Ngân, trước tiên làđể nghe giọng Hà Nội thôi anh ạ. Anh nghe chắc buồn cười?
- Sao lại buồn cười? Mình cũng có những ngày ngẫn ngờ như cậu chứ. Ðôi khi thấy tiếc vì nó đã qua mất rồi. Những điều như thế thường ám người ta cả đời. Ðến nỗi có lúc tưởng chừng vợ con hình như vẫn chưa phải là thân yêu nhất. Cậu không biết nhỉ. Mình cũng có một cô bạn ở gần Ðortmun. Tàu sẽ quađóđấy.
- Anh...
- Không! Mình tới Ðortmun vì công việc. Và sẽ không tới thăm cô ấyđâu. Bạn chắc cho tuổi bọn mình rắc rối. Nhưng rồi thế nào cũng có ngày cậu hiểu. Có những khoảng cách không bao giờ nên bước qua, dùđó chỉ là những khoảng gió.
- ?
- Bao giờ mình cũng thấy cô ấy là thân thiết nhất, hiểu mình nhất, dù thật ra khoảng thời gian bọn mình có thể không giấu nhauđiều gìđã qua lâu lắm rồi. Cô ấy có chồng, có con. Chưa bao giờ cô ấy là của mình. Sẽ không bao giờ.
Mình cũng vợ con rồi. Thếđấy!
- Anh và chị ấy không yêu nhau à?
- Có chứ. Nhưng chỉ là mình thôi. Người yêu cô ấy là bạn mình. Nói thế nào nhỉ? Anh ấy và mình không phải là bạn thân. Nhưng nếu như có thể có một người bạn thân, mình sẽ coi anh ấy là ngườiđó. Bọn mình rất hiểu nhau và bọn mình biết thế.
- Và anh tự rút dù trước chồng chị ấy bây giờ?
- Cậu đã gặp thằng con trai nào chịu nhường người yêu cho bạn chưa? Họa chuyện phường chèo. Vấnđề không phải bọn mình thằng nàođến muộn mà là cô ấy chọn thằng nào.
- Anh... thế này mà chị ấy còn chê. Thế thì chị ấy...
- Thế này với lại chả thế thì. Thế này là thế nào? Cậu đã bao giờ tự hỏi vì sao lại phí tiền lặn lội cả mấy trăm cây số để nghe một giọng nói chưa? Chưa ư? Khôngđược! Yêu không phải làđược phép mụ mẫm. Cậu phải biết mình muốn gì và phải làm gì. Nhưng mà trước hết là phải biết người mình yêu muốn gì.
- Thế chị gì ấy của anh muốn gì?
- Muốn đúng cái người không phải là thằng mình. Mình là thằng may mắn, ít nhiều có thể coi là thành đạt. Nhưng anh ấy thì không. Có thể chính vì thế mà anh ấy nhạy cảm hơn mình chăng! Mình không biết. Nhưng khi cô ấy chọn rồi thì mình nể cô ấy vô cùng. Cô ấy đã chọn một số phận không dễ dàng. Thếđấy! ... Bây giờ cô ấy và giađình cũng là tỵ nạn như cậu.
- Nhưng anh...đã bao giờ anh ngỏ lời với chị ấy chưa?
- Chưa - người đàn ông bất chợt thở dài - Ðể làm gì? Ba đứa bọn mình chơi trong một hội. Có rất nhiều dịp để bọn mình tự bóc vỏ trước nhau. Cô ấy biết mình nghĩ gì. Mình biết điều đó. Cậuđã trải nghiệmđiều này chưa nhỉ? -
Chỉ có một tình bạn vô tư giữa trai và gái khi cácđiều kiện cần vàđủ là thế này: Cô gái phải cực xấu, cực tốt. Cô bạn của mình không phải là một cô gái xấu người, không chỉ trong mắt mình.
Chàng trai rụt rè:
- Em hỏi thật anh, hồi ấy anh có buồn không?
- Rất buồn. Nhưng lạ lắm,đôi khi mình thấy hạnh phúc. Vì cô ấy hạnh phúc. Nghe có vẻ giả dối nhỉ? Nhưng mà đúng thế đấy. Nếu người ta yêu thật. Hạnh phúc vì cô ấy đã chọn người không khác mình. Hạnh phúc vì cô ấy đúng như là tình yêu mình aoước. Nhưng hạnh phúc ấy chỉ dập dềnh bênđời mình... mười mấy năm rồi... sẽ thế.
- Anh hay nhỉ...
- Ai? Mình ư? Nghĩa là thế nào nhỉ? Bao dung? Cậu định nói là bao dung? Không, người bao dung là cô ấy, là chồng cô ấy. Anh ấy hiểu hết. Ba chúng mình hiểu hết nhau. Họ sống rất lận đận. Mười mấy năm rồi lậnđận. Nhưng anh ấy không bao giờ hoài nghi bản thân hay hoài nghi vợ. Mình chưa thấy ngườiđàn ông nào " khôn" thế.
- Tin vợ quá thì có là dại ấy chứ!
- Cậu bao nhiêu tuổi rồi nhỉ? Hai tám. Thua bọn mìnhđúng một giáp. Nhưng cậu có vẻ trẻ nhỉ. Cậu chẳng biết quái gì.
Một ngườiđàn bà như cô ấy người ta chỉ có thể giữđược khi biết trọng và biết tin thôi, biết tin mình và biết tin nhau.
- Rắc rối. Bọn em bây giờ ấy à... mộtđêmđại nhạc hội... ba lần thăm nhau... lần thứ tư là có thể... không là " phắn" . Có mỗi em là bị thế này.
- Hơi ngẫn ngẫn chứ gì? Cậu bị chòng thế hẳn? Ðừng sợ. cái khó có thì thường biết tiếc lâu. Với bọn mình thì rất giản dị. Có những lúc gian nan người ta phải tìmđến nhau. Nhưng cả mình và cô ấy hiểu rất rõ rằng chỉ cần một phút yếu lòng bọn mình sẽ bị một người khinh: chồng cô ấy, nhiều người khinh: bạn bè. Nhưng cáiđó không quan trọng.
Mình sợ cô ấy khinh mình. Và một lần mình nghe cô ấy nóiđâuđó rằng tệ hại nhất là mình phải khinh mình.
- Chị ấy nhà anh có biết không?
- Mình lấy vợ hơi muộn. Ba tư tuổi. Tuổi ấy thì trừ mấy ông đơđơ từ bé có ai lại không có mối tình vắt vai nào. Vợ mình hiểu điều ấy, hiểu nhưng không biết. Có những điều không bao giờ nên nói thật với đàn bà. Nói thật là xúc phạm, là chuốc vạ vào thân suốt đời - Người đàn ông cười - Trái tim đãđập chân thành - Xin yêu ngày tháng chưa dành cho nhau... Chị ả nào viết như thế là bố láo. Khéo cảđời xin lỗi không xong.
- Chị ấy có giống chị " gì" không anh?
- Hoàn toàn không. Hồi đó mình quyết định rất nhanh. Ðó là khi cô bạn mình có mang, tháng thứ ba thứ tư gì đó. Mình con trai con đứa, chẳng biết tý gì, vẫn đùng đùng đến chơi, có vẻ rất vô tư. Nói thế này không hiểu cậu hiểu không? Cô ấy có chồng rồi, cưới ba bốn năm rồi, nhưng vẫn chân son mình rồi. Và mình không hiểu sao cứ có cảm giác cô ấy còn son là vì mình. Một buổi trưa chủ nhật mình tới nhà,ăn cơm xong, chồng cô bạn mình về bên nội có việc, cô ấy nói với mình... Thú thật là mình choáng. Cô ấy nhìn mình... Không thể nào tảđược cho cậu bây giờ... Nhưng mình hiểu rất nhanh mình phải làm gì. Mình công bố với tất cả bạn bè là có người yêu và khi cô bạn mình sinh conđược ít ngày thì mình cưới. Một cô học trò rất quyến luyến mình.
- ... Như thế có ác không anh?
- Mình ... không biết. Nhưng người ta có quyền yêu hết lòng với những tình yêu khác nhau chứ. Ðấy là còn chưa nói... Cậu biết không... đôi khi mình nghĩ thế này... chính tình yêu kia đã buộc mình sống nghiêm túc hôm nay đấy, cho mình, cho các cụ nhà mình, cho vợ con mình. Cậu biết không, từ khi cô bạn mình theo chồng sang tỵ nạn bên này, mình chưa hề nhận được thư cô ấy. Mà ba đưá bọn mình gần nhau thế. Nhưng bao giờ cũng vậy, sau một ngày có thể hài lòng với mình vì đã làm việc cật lực, mình cứ có cảm giác rằng ở đâu đó... bây giờ thì mình biết nơi ấy rồi... có một người vẫn nghĩ về mình, yên tâm về mình, và sẽ mỉm cười, sẽ lặng lẽ sống tiếp hạnh phúc khó khăn đã chọn. Khoảng cách giữa chúng mình mãi mãi là thế. Là gió...

***

Tàu tới Koblenz. Chàng trai bước xuống sân ga sau khi chia tay người đồng hương. Cũng đầy đủ màn bịn rịn trao đổi địa chỉ gia đình ở Việt Nam và ở Ðức và chúc nhau mọi sự tốt lành. Nhưng không hiểu sao chàng trai cứ có cảm giác những lời hẹn gặp vừa nói với nhau kia sẽ chẳng bao giờ thành thực. Có cần không? Khi người ta đã mở lòng trước nhau như người đàn ôngđã, trên chuyến tàu rập rình xuyên quađêm nước Ðức. Trongđời, người ta thường chỉ có thể thành thực và cởi mở như thế với những người gặp bâng quơ và không sợ một lần gặp lại.


Bình minh trên sân ga xámđục, lạnh buốt. Vắng teo vắng ngắt. Gió thổi tung hai vạt áo khoác chàng trai chưa kịp cài khuy khi tàu lướt qua. Ngườiđàn ông vừa chuyện vãn với chàng trai giơ một bàn tay lên thay lời từ giã cuối cùng. Chàng trai xốc ba lô lên vai, bướcđi. Và bất chợt bàng hoàng. " Khoảng gió" . " Hạnh phúc là thế sao, giản dị, kỳ quặc, quyến rũ?
Nhưng có cần chăng? Một khoảng gió. Như thế. Trong đời" .

19. 1. 1997
Lê Minh Hà

Ngọn gió hoang vu thổi suốt xuân thì


TT - Có lẽ nếu cần thêm một lời đề từ nữa cho cuốn tiểu thuyết mang tên Gió tự thời khuất mặt của Lê Minh Hà thì lời một bài ca của Trịnh Công Sơn thật là thích hợp. Không phải chỉ vì chị đã trích dẫn quá nhiều lời ca của Trịnh trong khi viết, mà còn là vì chị đã dành khá nhiều chương trong cuốn sách của mình để viết về ảnh hưởng của nhạc Trịnh trong đời sống tinh thần của lớp trẻ Hà Nội ngày đầu gặp gỡ văn hóa Bắc -Nam.

Và đặc biệt hơn nữa, vì ca từ ấy hợp một cách lạ lùng với những gì mà Lê Minh Hà viết về tuổi hoa niên của một thế hệ đi qua chiến tranh mà chưa kịp tham chiến, một thế hệ chưa phải đổ máu nhưng đã phải đổ bao nhiêu nước mắt, vì nhớ thương, vì yêu, vì đau đớn...

Những con người sinh vào những năm 1960 trên đất nước đẹp đẽ, gian lao, buồn bã này. Hôm nay, họ đang là những người thành đạt nhưng nỗi buồn tự thuở nào vẫn lang thang trong mỗi góc khuất tâm hồn họ, vì ngọn gió ngày nào vẫn thổi…

Chắc chắn, những người chờ đợi một sự cách tân triệt để về cấu trúc, về bút pháp, cách kể chuyện, ngôn ngữ... sẽ chê văn chương của Lê Minh Hà là... “sến” vì nó không mới, thậm chí còn hơi cũ, đôi khi thả mình theo cảm xúc, chị để cho văn mình chảy tràn đi như một cô bé mới lớn ghi nhật ký về mối tình đầu. Rất nhiều hình dung từ, nhiều điệp ngữ, nhiều câu hỏi láy đi láy lại, da diết, khắc khoải.

Nhưng biết làm sao khi người ta viết về tuổi thơ của mình, thời thiếu nữ của mình, gia đình của mình, tình yêu của mình, góc phố nhỏ của mình, và nhất là về Hà Nội của mình. Một Hà Nội cần lao, lầm lũi trong xóm lao động nghèo, một Hà Nội thanh bình, ngọt ngào qua từng tán sấu rụng, một Hà Nội ốm đau nghèo khổ, lầm lỡ nơi cửa nhà hộ sinh, nơi quầy gạo, quầy thực phẩm bán theo tem phiếu, Hà Nội xấu xí bẩn thỉu mỗi xó tối cầu thang, mỗi nhà vệ sinh công cộng thiếu nước, Hà Nội ngột ngạt đêm hè mất điện, Hà Nội rét tê tái chiều mùa đông đạp xe dọc triền đê, Hà Nội đặc quánh yêu đương mỗi gốc cây, cột đèn, mỗi mét vuông mặt hồ.

Tất cả muôn mặt Hà Nội ấy được trái tim run rẩy - mãi mãi vẫn là thiếu nữ - của “người đàn bà trẻ con”- nhân vật chính của Lê Minh Hà - ghi nhận và khuếch đại hay thu nhỏ qua lăng kính của mình tùy độ lùi thời gian và mức độ va quệt của chúng với cuộc đời của người đàn bà.

Cho nên tất cả những nhân vật trong Gió tự thời khuất mặt đều buồn, nỗi buồn như đã mang từ thuở trong bụng mẹ: cả Ngân - người đàn bà trẻ con, cả Vĩnh, cả Phan, cả người cha, người mẹ, cả bé Hằng An, cả cô Tam, bác Thản..., cả cái nhà hộ sinh trước ngõ và cây đa cõng trên mình bao nhiêu khói hương cầu nguyện, thậm chí đến anh công an khu phố dung túng cho những kẻ mê tín mải hương khói ở gốc đa cũng chung một tâm trạng.

Nhưng cũng chính nỗi buồn ấy mang đến vẻ đẹp quyến rũ và trong sáng cho tác phẩm của nhà văn nữ vốn là một cô giáo chuyên văn này.

Và như thế thôi cũng đủ cho ta tìm đọc, và nhớ.

THU HÀ