Thơ Bút Tre - Một trường phái thơ kỳ lạ
(Trích lược bài viết của Nguyễn Ngọc Bảo)

Có một giai thoại thơ Bút Tre liên hệ đến nhà thơ Bùi Giáng khá thú vị đã được đồn đãi như sau:

Sau biến cố tháng Tư 1975, các văn nghệ sĩ miền Nam người thì đã vượt biên, người thì bị cầm tù, riêng nhà thơ Bùi Giáng không chịu cảnh tù tội vì là người mang bệnh tâm thần.

Nghe kể, một hôm Bùi Giáng ghé trụ sở Hội Nhà Văn ở thành Hồ chơi. Lúc bấy giờ, nhà thơ Thu Bồn, một ủy viên ban chấp hành Hội nhà văn Việt Nam đang đứng trò chuyện với nữ sĩ Thu Ba, trông thấy ông bèn gọi lại bảo rằng:

- Nghe đồn ông có tài xuất khẩu thành thơ, làm một bài cho anh em nghe chơi.

Bùi Giáng gãi tai trả lời:

- Lâu qúa tui hông có làm thơ, quên mất cả rồi.

Thu Ba năn nỉ:

- Làm đại một câu lưu niệm đi mà. Bấy lâu nay chỉ kiến văn kỳ thanh, hôm nay mới kiến diện kỳ hình ông đó.

Bùi Giáng cười móm mém:

- Nhưng tui làm dở, đừng có cười tui nghe!

Thu Bồn giục:

- Thôi mà đừng khiêm tốn nữa, không ai cười đâu.

Bùi Giáng tằng hắng một tiếng rồi đọc:

Thu Ba khen ngợi Thu Bồn
Thu Bồn cảm động sờ …vai Thu Ba

Thu Ba nhăn mặt:

- Ý dà, ông làm thơ lục bát chi mà chẳng có vần điệu gì hết trơn.

Bùi Giáng đáp:

- Thì sức tui chỉ có vậy, cô muốn thơ có vần thì kiếm chữ khác thay vào đi.

Thu Ba bỗng đỏ mặt hứ lên một tiếng. Bùi Giáng lại móm mém cười một cách ngây thơ rồi quay đi trước cái nhìn giận dữ của Thu Bồn.

Đa số quần chúng, đù đã nhiều lần nghe đến những câu gọi là thơ Bút Tre với thái độ thích thú và tán thưởng nhưng ít ai hiểu rỏ gốc gác ông Bút Tre. Cũng chẳng mấy người biết tại sao có sự phân biệt giữa thơ Bút Tre thật và thơ Bút Tre dân gian cùng những điểm tương đồng và dị biệt giữa hai loại thơ này.


Bút Tre thật

Bút Tre là bút hiệu của ông Dặng văn Đăng, sinh năm 1911 tại Sông Thao, Vĩnh Phú. Thời niên thiếu ông theo học chương trình giáo dục của Pháp. Đến khi trưởng thành, ông được bổ nhiệm làm giáo học tại Tuyên Quang.

Sau năm 1945, Ông Đặng văn Đăng tham gia kháng chiến. Năm 1962, ông được cất nhắc làm trưởng ty văn hóa Phú Thọ cho đến năm 1968. Ông về hưu năm 1970 và mất năm 1987.

Tập thơ Bút Tre của ông được in trong khoảng trước năm 1968 tức trước khi ông rời khỏi chức trưỏng ty văn hóa Phú Thọ.

Điểm đáng chú ý là tuy mang danh trưởng ty văn hóa nhưng thơ của ông ngô nghê, luộm thuộm đến độ buồn cười. Lắm khi người đọc phải vận dụng trí thông minh để hiểu ông muốn nói gì. Chẳng hạn như những câu thơ sau:

Bây giờ đang đứng trưởng ty
Bút Tre thơ phú tôi thì có sau
Cuối cùng xin nhắc một câu
Văn hóa cơ sở là đầu chúng ta.

Đọc hết bài thơ, ngẫm đi ngẫm lại, người đọc mới hiểu rằng ông trưởng ty muốn nhắc nhở chúng ta cần phải đặt văn hóa cơ sở lên hàng đâù trong các sinh hoạt quần chúng.

Sau đây là vaì thí dụ của thơ Bút Tre thật:

Nhìn lên đỉnh núi con Voi
Đủ cả đầu đuôi, đủ cả vòi
Voi cũng như người, voi sản xuất
Đầu thì trồng sắn, đít trồng khoai

Hay:

Hoan hô đại tướng Võ Nguyên
Giáp ta thắng trận Điện Biên trở về

Ông Bút Tre muốn viết “hoan hô đại tướng Võ Nguyên Giáp đã thắng trận Điện Biên trở về”. Tuy nhiên vì sự bó buộc của luật thơ lục bát khiến ông phải cắt tên ông Giáp, đặt vào hai câu riêng rẽ.

Hay:

Anh đi đồng ruộng lắng nghe
Lúa mừng phân bắc, khoai che mảnh vườn

để ca ngợi tướng Nguyễn Chí Thanh, trưởng ban Nông nghiệp trung ương thập niên 1960.

Đại loại, những bài thơ trong tập thơ Bút Tre nếu không ngô nghê về cú pháp thì cũng nghèo nàn về ý tứ và lắm khi sai cả niêm luật. Sau khi ra đời, tập thơ nhanh chóng chìm vào quên lãng.


Bút Tre dân gian

Tuy nhiên việc đời có lắm chữ ngờ. Một hôm , tập thơ rơi vào tay mấy “ông nhân dân” giàu tính khôi hài và hẳn là đang rỗi việc. Các ông nhân dân này khoái quá, bèn túm lấy cách làm thơ Bút Tre, dùng trí tưởng tượng phong phú và óc trào phúng của mình, gia giảm nguyên liệu, biến chế thành những câu lục bát để giễu cợt. Những câu thơ đầu tiên được quần chúng nồng nhiệt chiếu cố rồi hưởng ứng noi theo. Trong những câu thơ này, câu thơ ca ngợi tướng Thanh được đổi lại thành:

Hoan hô anh Nguyễn Chí Thanh
Anh về phân bắc, phân xanh đầy nhà

mà nhiều người đã biết đến

Dần dà dòng thơ Bút Tre dân gian được thành hình, ngày càng phát triển và trở thành cái gọi là trường phái Bút Tre tung hoành ngang dọc từ thành thị đến thôn quê trên đất nước trên hơn ba thập niên qua.

Có thể nói, đây là một phong trào làm thơ “cưỡng từ đổi nghĩa, sửa dấu ép vần” độc nhất của văn học Việt nam, kể cả văn học bình dân lẫn văn học trí thức. Cốt lõi của dòng thơ là tính trào phúng và chất tục, khi thì tục lồ lộ, khi thì tục mà thanh, khi thì thanh mà tục đáp ứng được thị hiếu của nhân dân đang cần những nụ cười sảng khoái để quên đi trong khoảnh khắc những lầm than cơ cực.

(Kỳ tới: Đặc điểm thơ Bút Tre dân gian)

đọc mấy câu thơ này thấy quá!

(Tiếp theo và hết)

Ảnh hưởng của thơ Bút Tre
(Trích luợc bài viết cuả Nguyễn Ngọc Bảo)

Có thể nói, thơ của ông Bút Tre Đặng văn Đăng là nguyên nhân khiến dòng thơ Bút Tre được phát sinh, nhưng người khai sáng và phát triển dòng thơ này là nhân dân.

Cho đến hôm nay, trường phái thơ Bút Tre đã lan rộng ra cả nước. Có thể nói hầu như bất kỳ một người làm thơ nào, dù tài tử hay chuyên nghiệp như nhà thơ Nguyễn Duy, cũng đã hơn một lần bước vào cõi thơ Bút Tre sáng tác dăm ba câu, trước để mua vui, sau để châm biếm.

Trong vài năm qua, thỉnh thoảng chúng ta lại nghe hoặc đọc được đôi ba câu thật hóm hỉnh như:

Cùng vào lăng bác đi cầu
Nguyện cho thân quyến vừa giầu vừa sang.

Hoăc:

Bốn ông chung một đĩa lòng
Lợn ngồi chễm chệ bên thùng bia hơi.

Hoặc như các cô cậu ngồi chit-chat với nhau qua máy điện toán:

Email anh viết thật bay
Bướm em mong đợi cả ngày lẫn đêm.

Cũng xin kể thêm một câu chuyện chứng tỏ uy lực của trường phái thơ Bút Tre. Người viết có một anh bạn vừa về thăm gia đình ở Sài gòn. Vốn là người sống mẫu mực, trong những ngày ở Việt nam anh không hề có ý định ghé đến những nơi thiếu lành mạnh. Tuy nhiên, một hôm đang rảo bước qua một quán hát Karaoke, anh gặp một cô nhân viên của quán, mặt hoa da phấn đứng trước cửa, lúng liếng nhìn anh rồi đon đả mời chào:

Mời anh vào quán Kara
O.k em đã mở ra sẵn sàng.

Nghe câu thơ anh khoái quá bèn tặc lưỡi, theo cô vào quán hát đại vài ba bài. Khi ra về, anh tự nhủ một chút yếu lòng vì mấy câu thơ Bút Tre thì cũng đáng lắm chứ.

Như đã đề cập ở trên, một trong những đặc điểm của trường phái thơ Bút Tre là sự cưỡng bách vần điệu. Trên thực tế, Bút Tre không phải là đầu tiên phải ép chữ vì gặp trở ngại về vần. Thuở trước, dưới thời Tây Sơn, nhà nho Nguyễn Huy Lượng cũng vì không tìm được chữ hợp với cả ý lẫn vần cho một câu trong bài phú nổi tiếng "Tụng Tây Hồ Phú" nên đã phải viết như sau:

Sắc dờn dờn nhuộm thức lam xanh, ngỡ động bích nổi lên dòng lẻo lẻo
Hình lượn lượn uốn vòng câu bạc, tưởng vần ngân rơi xuống mảnh nhò nhò.

Khi đọc bài phú, người đọc phải hiểu rằng tác giả muốn viết "mảnh nhỏ nhỏ".

Một học giả nổi tiếng thời Pháp thuộc là ông Nguyễn Văn Vĩnh cũng đã có lần chứng tỏ là người cùng hội cùng thuyền với Bút Tre. Trong tập dịch Thơ Ngụ Ngôn La Fontaine, bài "Le petit poisson et le pêcheur" (Con cá nhỏ và người câu cá), vì bị bí vần, ông đã dùng một chữ khiến những bậc khả kính phải cau mày mà phì cười khi đọc. Bài thơ tiếng Pháp có những câu:

Petit poisson deviendra grand
Pourvu que Dieu lui prête vie;
Mais le lâcher en attendant,
Je tiens, pour moi, que c' est folie.

Có nghĩa:

Con cá nhỏ một ngày kia sẽ lớn
Miễn là Chúa ban cho nó sự sống
Nhưng thả nó ra để chờ đợi
Theo ý tôi thật là điên khùng.

Tuy nhiên ông Nguyễn Văn Vĩnh đã dịch như sau:

Miễn là cá sống dưới hồ
Cỏn con cũng có ngày to kếch xù
Nhưng mà cá đã cắn cu
Thả ra tôi nghĩ còn ngu nào tầy.

Khi đọc bài thơ dịch, phải vận dụng trí phán đoán, độc giả mới có thể hiểu ông ám chỉ con cá cắn "câu" chớ không phải cắn cái loài người vẫn dùng để truyền giống, nhưng vì bí vần nên ông phải mượn tạm chữ "cu". Trong tập sách phê bình "Nhà Văn Hiện Đại", học giả Vũ Ngọc Phan phê phán kịch kiệt lối dịch ẩu này. Ông Phan viết nguyên văn rằng "cắn gì chứ cắn cu thì ai mà không phải phì cười".

Qua các dẫn chứng vừa kể, rõ ràng là trước Bút Tre, có nhiều người đã phải hy sinh sự chính xác của ngôn nhữ cho vần điệu của bài thơ, có khi phải đặt bút hạ những chữ oái oăm như trường hợp ông Nguyễn Văn Vĩnh. Tuy nhiên, ngày đó không ai nghĩ đến chuyện bắt chước lối làm thơ ấy để giải sầu và để châm chọc như ngày nay. Vì sao?

Ông Hà Sĩ Phu đã có lời giải đáp cho câu hỏi nêu trên. Trong bài "Chia tay ý thức hệ", ông viết như sau:

"Xã hội quái đản ấy buộc phải đẻ ra thơ Bút Tre để phản ảnh nó khi văn học chính thống cứ ngồi lù lù đó một cách vô tích sự..."

Phân tích một cách thấu đáo, có thể nói, thơ Bút Tre đã lan rộng và bám chặt vào đời sống quần chúng nhờ bốn yếu tố: 1/. gói ghém tư tưởng phản kháng của giới bị trị, 2/. mang tính khôi hài dung tục, 3/. giả vờ ngô nghê để châm biếm một cách sâu sắc, hóm hỉnh, 4/. dễ nhớ.

Điều đáng nói là tại Việt Nam trong hơn nửa thế kỷ qua, những cây bút sắt đã dần dần trở thành mòn rỉ sau quãng thời gian dài phải cung cúc ca tụng chính sách đảng và nhà nước. Không có những Bút Tre dân gian, đời sống người dân có lẽ trở thành buồn tẻ biết bao. Có thể nói bốn câu thơ sau đây của một bậc sĩ phu vô danh trong nước đã diển tả được ảnh hưởng của thơ Bút Tre đối với quần chúng:

Tại sao ai cũng thích nghe
Cứ nghe mà biết Bút Tre là cười
Bao nhiêu Bút Sắt mòn rồi
Bút tre vẫn để cho đời nguồn vui.

---

(Nguồn: Việt Luận)