ấu tím, một thời mới lớn
lâm văn sang
Có một tập truyện ngắn vừa được âm thầm tung ra vào tháng trước. Sách mang tên Một Quãng Xuân Thì. Người viết, Ấu Tím, là một tên tuổi không xa lạ đối với độc giả hàng tuần của VTimes ở San Jose. Cô cũng không xa lạ đối với một sân chơi (không gian) rộng lớn hơn nếu là độc giả của Văn, Văn Học, Nguồn... và của các website như Đặc Trưng, Phụ Nữ Việt hay của chính tác giả ở
http://autim.net.
Nếu có ai tò mò hỏi cô viết từ lúc nào, cô có thể sẽ trả lời như đã trả lời cho tôi, “Viết khi được đi học i tờ i ti.”
Nếu căn cứ trên ngày tháng ghi bên dưới 22 truyện ngắn trong Một Quãng Xuân Thì (trừ hai truyện Hải Ơi và Mẹ), người ta biết tác phẩm được thành hình trong những năm từ 1999 cho đến 2007. Trên cán cân thời gian, như vậy, Một Quãng Xuân Thì là một tác phẩm (điển hình) được viết rất gần, rất mới và rất hải ngoại.
Ấu Tím rời Việt Nam năm 1991. Nhà văn Chile lưu vong Ariel Dorfman cho rằng người bỏ xứ sở ra đi chỉ còn sở hữu hai thứ: ngôn ngữ của nơi chốn sinh thành và chùm chìa khóa của một căn nhà nay đã không còn hiện hữu. Với những người cầm viết trước và sau 1975 của Việt Nam ở hải ngoại, căn nhà đó vẫn còn hiện hữu. Và trong chùm chìa khóa họ (Ấu Tím) mang theo có cái dùng để mở ra cánh cửa bước vào căn nhà quá khứ. Ấu Tím đã đẩy cánh cửa đó rộng mở trong tác phẩm đầu tay Một Quãng Xuân Thì này.
Ra đi bắt đầu từ điểm khởi hành. Chỗ đến dường như không quan trọng. Đó có thể là bất cứ chỗ nào miễn là không phải chỗ đã bỏ ra đi. Một chỗ tạm cư, người ta hay nói thế. Tạm cư còn là tạm yên để nhìn lại và nhìn về phía trước và như ở đây trường hợp Ấu Tím, để bắt đầu một hành trình khác, bí ẩn hơn: viết. Ấu Tím trưởng thành ở Sài Gòn. Quá khứ cô mang theo là một mảnh nhỏ của Sài Gòn của thời mới lớn, của tuổi học trò, của Tuổi Ngọc, của Từ Kế Tường, của Đinh Tiến Luyện, của Hình Như Là Tình Yêu, của Tỉ Dụ Ta Yêu Nhau... Thế giới đó không chỉ có văn mà còn có rất nhiều thơ và nhạc. Thế giới đó còn 15 năm sau 1975 nữa. Thế giới thứ hai này là một phản đề của thế giới trước. Người ta phá hủy cái trước (cụ thể, hiện tại) để xây dựng cái sau (mơ hồ, không thật, tương lai). Vết tích chia đôi đó không còn từ một vị trí địa lý (cầu Hiền Lương, vĩ tuyến 17) mà từ vết cắt sâu hơn, nặng hơn từ vị trí thời gian (tháng Tư, 1975). Một Quãng Xuân Thì bắt đầu bằng sự lựa chọn. Ấu Tím chọn cái trước. Tác phẩm như vậy là một xung đột giữa hai thế giới tương phản trong đó so sánh là điều không tránh khỏi.
Như vậy, có gì khác biệt giữa Ấu Tím với những người cầm bút khác ở hải ngoại trong lựa chọn ngoài văn chương này? Chính trị có phải là lựa chọn không có trong văn chương? Chính trị và văn chương có bao giờ đi chung với nhau mà không tiêu (tận) diệt lẫn nhau?
Tôi biết có người đọc Ấu Tím trong nhãn quan chính trị đương thời của Việt Nam như trước kia có người đọc Milan Kundera trong nhãn quan chính trị đương thời Chiến Tranh Lạnh. Ấu Tím tạo điều kiện cho cách đọc này bằng những câu điển hình như:
“Tôi hiểu sau 21 năm trốn chạy khỏi miền Bắc, trốn chạy khỏi chủ nghĩa cộng sản, đến giờ phút ấy tôi phải đối diện lại với nó. Ngẫm nghĩ hay chồng tôi chính là người chịu trách nhiệm cho sự đổi đời này, anh mải ăn chơi phè phỡn, mải đàn đúm vây cánh hưởng thụ cho sướng thân, không xả thân giữ phần đất nước đẹp đẽ đã được trao sau hiệp ước Genève.” (tr. 49)
Văn chương dấn thân (nghệ thuật vị nhân sinh) hay văn chương tự trị (nghệ thuật vị nghệ thuật) cuộc tranh cãi đó dường như vẫn chưa (bao giờ) ngã ngũ từ Đông qua Tây. Adorno khi bàn về quan niệm văn chương của Brecht đã phân biệt hai trường hợp của Pháp và Đức. Ở Pháp do sự hiện hữu có tính thống trị của trường phái nghệ thuật vị nghệ thuật, đề kháng lại tinh thần này, như Sartre, bằng văn chương dấn thân nghe có vẻ “cách mạng” hơn và dễ được ưa chuộng hơn. Ở Đức, ngược lại. Đó là phân tích của Adorno trong niềm tin “chính trị tồi sẽ dẫn đến nghệ thuật tồi và ngược lại” để chống lại Brecht.
Ở miền Nam Việt Nam trước 1975, do chiến tranh, do xung đột ý thức hệ, văn chương tự trị có lẽ thắng thế hơn và kéo dài sự thắng thế này ra tận hải ngoại. Mỗi bên (tự trị/dấn thân) đều có lý do của mình. Thời trước, Adorno có lựa chọn khéo léo hơn, “Bây giờ không phải là thời cho nghệ thuật chính trị mà là lúc chính trị phải di chuyển vào nghệ thuật tự trị và không ở nơi nào nhiều hơn chỗ được coi đã chết về mặt chính trị.” Lựa chọn của Ấu Tím là lựa chọn tự nhiên trong đời sống bị áp lực nặng nề của chính trị và không thể thiếu chính trị khi mô tả đời sống đó.
Một Quãng Xuân Thì là thế giới của tình yêu dưới mắt của nhân vật phần lớn xưng tôi là phụ nữ. “Tôi quá yêu tôi ngày ấy” (tr. 25) là tiếng kêu thương mở đầu của một quá khứ không còn nữa dù hạnh phúc hay khổ đau. Họ (nhân vật phụ nữ xưng tôi) sống trong thời chiến nhưng không trực tiếp tham dự vào cuộc chiến đó. Người đương đầu trực tiếp với chiến tranh là những nhân vật phản diện đàn ông, là tình nhân, có người chung thủy, có kẻ bạc tình. Trong quan hệ phần lớn là tình đầu thời mới lớn, chuyện có khi chẳng tới đâu và đột ngột chấm dứt bằng cái chết ngoài mặt trận... Chuyện có khi kết thúc thành chồng vợ nhưng rồi cũng chẳng tới đâu một cách khác bởi vì “tam tòng tứ đức, sự gì Thiên Chúa kết hợp loài người không được phân chia, tôi làm sao dám phá bỏ, chỗ nào cho tôi nương thân khi trốn chạy.” (tr. 45).
Trong cái đề tài bất tận về tình yêu đó, Ấu Tím khai thác tận tình, đi vào những ngõ ngách thâm cung, soi rọi những dị dạng kỳ quái. Cô mở đầu trong một câu chuyện:
“Người ta không cần tìm về kỷ niệm, kỷ niệm tự nó đi tìm người đã có. Kỷ niệm đôi khi đi cùng oan trái.
Như tôi, không bao giờ thèm nhớ hay nghĩ đến nó, tự dưng nó lù lù xuất hiện, ngay ban ngày ban mặt, ngay phố chợ đông người, nó xồng xộc đứng sừng sững trước mặt và cười với tôi. Nụ cười trắng xóa sóng biển.” (tr. 141)
Và một mở đầu khác:
“Anh! Ngồi xuống đây bên em, em sẽ nói cho anh nghe bao nhiêu là chuyện đã và sẽ xảy. Café đây anh, em chỉ cho một muỗng đường như anh dặn, bánh này em mua ở tiệm Brodard anh thích, gì nữa nhỉ, cỏ tương tư của anh, anh xem em mua bằng được Pall Mall đỏ. Em chỉ cần anh ngồi im lặng nghe em nói. Anh đốt thuốc lên đi, mùi khói nồng nàn gợi nhớ những kỷ niệm xưa. Kỷ niệm xưa, một phần đời của em, phần đời đầy hoa mộng.” (tr. 57)
Phần mở đầu này của truyện ngắn Tự Tình là truyện có kết cấu lạ. Nó bắt đầu bằng người con gái kể lại cho người yêu câu chuyện tình giữa hai người. Nó kết thúc bằng lời tạ từ:
“Uống hết café đi anh, nguội thật rồi, còn điếu thuốc cuối cùng anh đốt lên nốt đi anh, em phải về đây kẻo mẹ mong, giờ này chuyến xe cuối cùng cũng sắp đến, em phải về thôi.
Hôn em đi anh! Lần cuối cùng này.” (tr. 65)
Truyện chợt đi vào lời kể của nhân vật xưng tôi. Tôi là ai? Người đọc chỉ biết ở câu cuối: “Tôi, cây dương liễu được trồng trong nghĩa trang Quân Đội đã chứng kiến mối tình này.” (tr. 67).
Ở đoạn kế tiếp và sau cùng, lại là một nhân vật xưng tôi khác, bạn của nhân vật nữ trong chuyện tình, như nhân chứng cuối cùng của mối tình đó.
Một Quãng Xuân Thì phần lớn xảy ra ở Sài Gòn, trường Sương Nguyệt Anh, Bàn Cờ, chợ Vườn Chuối, đường Lê Văn Duyệt, Phan Đình Phùng. Những truyện khác có khi ở Đà Lạt, có lúc ở Vũng Tàu. Người kể chuyện, Ấu Tím, cũng không dừng lại ở một cách diễn tả nào nhất định. Có khi cô dùng lối thuật sự. Có khi cô dùng đối thoại. Còn ngôn ngữ? Ở giữa những kể lể, tâm sự bằng đa số giọng Bắc, cô chợt dùng giọng Trung (truyện Chẳng Thà Xe Cát Mà Vui), và rồi xuất sắc hơn, cô đổi sang giọng Nam (trong ba truyện: Đoạn Cuối Tình Yêu, Bướm Vàng Đậu Ngọn Mù U, Mảnh Tình Vắt Vai).
Người nữ trong Đoạn Cuối Tình Yêu kể:
“Ông không nói, lẽ nào tui trơ tráo nói, đêm đó ông chỉ cầm tay tui, vuốt tóc tui, choàng tay qua vai tui, cho tui tựa đầu lên vai ông rồi hết. Ông đâu biết tui khấn Phật Bà cho ông hun tui, tui sẽ ăn chay một tháng.” (tr. 84)
Và:
“Chưa ai hỏi cưới tui chi ráo mà chị Hai tui đã dặn dò tui mang chín cây kim gài vô tà áo cưới đặng giữ vía của mình, không cho vía ông chồng nuốt mất. Tui khỏi cài chi ráo, đặng vía ông phủ chụp vía tôi nghen ông.” (tr. 89)
Truyện cuối cùng, Bốc Mộ, là một tự truyện. Đó là câu chuyện buồn xảy ra sau 1975. Cha cô mất trong trại cải tạo. Cô chỉ được biết tin trễ từ một người đi học tập khác. Chuyến đi một mình với chú Sáu, một thương phế binh, để bốc mộ cha được kể lại sau mọi khó khăn, thủ tục, giấy tờ của trại cải tạo và cuối cùng:
“Tôi bọc bộ hài cốt gọn gàng, để vào giỏ, ôm vào lòng, như ngày xưa Bố từng ôm chúng tôi, để chú Sáu chở về lại Sài Gòn. Bố ơi! Con sẽ bọc bố bằng nhiễu đỏ, đặt Bố vào kim tĩnh và để Bố bên cạnh Mẹ, các em đang ở đó chờ, có cả cô chú họ hàng. Con hát cho Bố nghe bài hát Bố con mình hay hát nghe:
‘Đừng để những nỗi buồn chua cay đến luyến lưu tâm hồn mình...’” (tr. 240)
Có ý nghĩa gì không, cuộc đời này? Như mỗi chúng ta, Ấu Tím vẫn tiếp tục kiếm tìm. Một Quãng Xuân Thì chỉ mới là kết quả đầu tiên. Điều tìm kiếm luôn ở đâu đó phía trước. Hay chính nó có khi không bao giờ hiện hữu.
Lâm Văn Sang