VĂN HÓA LÁ CẢI
(Trần Văn Giang)


Từ ngữ “Lá cải” được dùng trong tiếng Việt bắt đầu từ khi giới báo chí Pháp dùng chữ tương tự là “feuille de chou” để nói về cách làm báo nhảm nhí, rẻ tiền, khai thác các tin thật giật gân rồi thông tin bằng cách thổi phồng sự thật (nếu có) lên tột độ. Thường thường các tin loại này phải có tựa đề rất “bắt mắt”, đồng thời bản tin được tăng cường thêm rất nhiều hình ảnh , màu sắc, nội dung… đại loại về các tội ác rùng rợn, sự dâm ô kích dục, các thiệt hại về tài sản, nhân mạng ghê rợn do tai nạn hay sự bất hạnh của cá nhân, tập thể… mà các tờ báo thông tin đứng đắn, vì vấn đế lương tâm, không thể làm.

Thực ra, “lá cải” ghi lại khá chính xác các chi tiết về thời gian, biến cố và người can dự để trước tiên tạo niềm tin từ người đọc ở giai đoạn dẫn nhập. Sau đó, sự trung thực không phải là mục đích nữa! Cái tai hại của văn hóa lá cải là sự vẽ vời hươu vượn của nó lại được độc giả chú ý liền tức thì bởi vì độc giả đã được “lá cải” gãi đúng chỗ ngứa. “Lá cải” cho họ đọc, xem và nghe những cái họ muốn để họ có cơ hội (ảo) khỏa lấp các sự thường tình “cơm hai bữa, quần áo mặc suốt ngày” của đời sống; để họ thỏa mãn sự hiếu kỳ; để cảm thấy may mắn, hạnh phúc (ảo) khi nhìn thấy các bất hạnh, khó khăn của người khác không (hay chưa) xảy đến cho mình(!)

Báo chí loại “lá cải” rất ăn khách và phát đạt vì báo sẽ bán chạy (vì có nhiều độc giả) và đem lại lại nhiều lợi nhuận quảng cáo hơn trong khi chi phí điều hành và sản xuất lại thấp. Báo “lá cải” chỉ cần một ban biên tập nhỏ là đủ.

Văn hóa “lá cải” bây giờ không chỉ đơn thuần ở báo in mà còn lan tràn qua radio , TV và điện báo (Internet); không riêng các bản tin tức hàng ngày mà thông tin lá cải còn phổ biến, truyền bá các lời đồn đại, rỉ tai (vô căn cứ) về phim ảnh, đời tư của các văn nghệ sĩ, chính trị gia, thời trang, tin nhảm … như là sự thật.

Văn chương loại “lá cải” từ từ làm người đọc đần độn hơn; xa rời thực tế; mất khả năng suy đoán đúng và sai, phải và trái; làm cái gọi là “tâm lý thông thường, dễ hiểu” không còn ý nghĩa “thông thường” gì cả. Văn hóa loại “lá cải” biến rất nhiều vấn đề “bất bình thường” thành “bình thường”, giả thành thật. Đầu óc của người đọc trở thành ấu trĩ hoang mang, hệt như trẻ con vẫn cứ tin là các nhân vật hoạt hoạ của Disneyland là có thật!

Văn hóa “lá cải” là một sự bất hạnh cho sự phát triển tri thức của con người. Vấn đề tự do (quá trớn của) ngôn luận và báo chí đã được bàn cãi rất nhiều. Có người tranh luận là “thì cứ việc để cho trăm hoa đua nở thì đã sao? Nếu không thích thì đừng đọc, đừng xem, đừng nghe.” Trên thực tế, phải làm cách nào, phải làm cái gì để cảnh giác mọi người? Trong đời sống hàng ngày làm sao tránh được cái văn hóa độc địa đang vây bủa chung quanh chúng ta từ phải qua trái, từng giờ từng phút… Chúng ta không có đủ tài nguyên và năng lực để quan sát và hướng dẫn con em của chúng ta để chúng thấu hiểu sự tai hại của nó nói chi đến chuyện “đội đá vá trời” hướng dẫn người lớn ra khỏi cái mê hồn trận “lá cải”. Trong thời buổi văn minh và tự do dân chủ này, vấn đề kiểm duyệt ngôn luận đã được xem như đi ngược lại sự tiến hóa của con người.

Công thức thông tin hữu hiệu, nói chung, của báo chí “lá cải” là trộn lẫn các tin nóng có thật với sự “giật gân” bằng cách thêm mắm thêm muối vào; đăng các câu chuyện giả tưởng xa rời sự thật, thay vì chỉ để giaỉ trí thôi thì lại ám chỉ một cách mập mờ rằng chuyện có thật; viết các bài bình luận chủ đích gây ngạc nhiên hơn là để hướng dẫn người đọc. Chung quy, họ dể độc giả (hoặc khán giả) tự thẩm định cái giá trị của bản tin hay bài viết đó một mình.

Theo sự thăm dò khoa học, thì đại đa số độc giả của báo “lá cải”có trình độ văn hóa kém so với trình độ văn hoá của độc giả báo đứng đắn. Vì vậy, họ (độc giả của “lá cải”) thấy sao hiểu vậy, suy với đoán làm chi cho mệt óc. Vả lại, văn hóa “lá cải” triệt để khai thác các vấn đề dễ hiểu, sự thương tâm, sự bất hạnh, sự sợ hãi rùng rợn… mà người yếu đuối, (cũng) bất hạnh, ít học, mặc dù thiếu khả năng phân tích hư thực hoặc tìm ra một giải pháp hay một lối thoát, nhưng thấy câu chuyện gần với cái thực tế của chính họ, làm họ thích đọc (!) Người đọc đông, báo bán chạy, tiền quảng cáo nhiều, nổi tiếng… Đây là cái văn hóa thuộc loại “sống chết mặc bay, tiền thầy bỏ túi”. Người đã thiếu học và thiếu cơ hội sẽ học hỏi được gì ở văn hóa “lá cải” để áp dụng cho đời sống của họ? Câu trả lời là họ chỉ tìm được… một cái “lá cải” vô dụng, nguy hại, một mớ chuyện thiếu lành mạnh như: giết người tập thể, hiếp dâm, mại dâm, đồng tính luyến ái, hình ảnh khỏa thân, lường gạt, cướp của, nghiện ngập, kỳ thị chủng tộc, thời trang kỳ quặc.v.v…

Văn hóa “lá cải” là một cái bẫy nguy hiểm làm cho người đã vướng phải khó thoát ra. Giống y như bịnh nghiền ma túy, cái bẫy này cũng tạo ra một lỗ thủng lớn trong cấu trúc xã hội, làm cho xã hội “chìm” xuống nhanh hơn. Chẳng hạn vấn đề thời trang mặc quần đáy thấp lòi khe đít, xỏ mũi xỏ lưỡi; vấn đề tính dục đồng tính kuyến ái, quan hệ tình dục cẩu thả; vấn đề nghiện ngập, hút sách, rượu chè được xem là chuyện bình thường, nên được bắt chước, được cho là hay. Đồng thời chê bai người sống lương thiện, bác ái, có trách nhiệm là “lạc hậu”; phản bác vấn đề học hành chăm chỉ, tính kiên nhẫn, thể dục thể thao là “cù lần”; chế giễu sự liên hệ tình cảm đứng đắn, bền chặt là “lỗi thời”; giữ gìn vệ sinh chung là “mất thời giờ”…

Sự liên tục “giật gân” của văn hóa “lá cải” tác dụng như cái bánh xe nhân quả (cause and effect) của đời sống. Nó làm cho người đọc dần dần mất tự chủ, trở thành dễ nóng nảy, giận dữ vô cớ, thiển cận, ngu xuẫn, “dị ứng” với sự thật đã quá hiển nhiên, thiếu kiên nhẫn trong việc duy trì các tình cảm lâu dài, bỏ cuộc trong khi đang đeo đuổi các vấn đề lành mạnh, ích lợi cho chính cá nhân mình.

Nhìn đời sống chung quanh ta, cái gì cũng nhanh và ngắn (quảng cáo thức ăn nhanh, dịch vụ nhanh…) Những cái “nhanh và ngắn” này không tốt cho sức khỏe (cả cơ thể và tâm thần) của chúng ta. Nó làm chúng ta giảm bớt sự chú ý. Trong khi các chuyện “tốt” đòi hỏi sự kiên nhẫn và bình tĩnh; chẳng hạn như tình cảm lứa đôi vợ chồng, nghe nhạc cổ điển, nấu ăn tại nhà thơm ngon và bổ dưỡng…

Trong xã hội dân chủ, mỗi người đều có ý nghĩ và quan điểm riêng không nhất thiết phải giống người khác, kể cả việc không đồng ý sự kiện hiển nhiên “một cộng một là hai”. Vì vậy, chắc chắn văn hóa “lá cải” sẽ tồn tại vì nó lúc nào cũng có độc giả. Chỉ có một cách để giảm thiểu ảnh hưỏng của văn hóa “lá cải” là giáo dục và hướng dẫn, nâng cao sự quan tâm của mọi người. Công việc to lớn này phải có sự quan tâm của
chính phủ, tôn giáo và học đường. Giáo dục thế nào? Quan tâm cái gì? Câu hỏi đã một lần được nêu ra ở đầu bài này rồi, có lẽ lại cũng là việc “đội đá vá trời”. Nhưng ít nhất cũng còn hơn là ngồi không, không làm gì cả! Chỉ tiếc là một số độc giả của báo “lá cải” là người thông minh, hiểu biết nhưng cũng “ghiền” văn hóa “lá cải” vì những “tầm thường” của đời sống. Họ thấy cần phải tìm những cái “giật gân”, thích thú ngắn hạn mà rẻ tiền của văn hóa “lá cải” để bớt chán.

Người viết không bao giờ dám vô lễ và lộng ngôn, tỏ ra “tôi biết nhiều hơn anh”. Xin xem những nhận định thô thiển vừa nêu ra như những góp ý chân tình, một cái gì đó cần được làm mà ‘tốt” cho mọi người.


Nguồn: Việt Luận