QUỲNH : Cây hoa, vị thuốc



DS Trần Việt Hưng

Quỳnh một cây hoa được xem là quý nhất trong các loại hoa nở về đêm tại Việt Nam. Hoa quỳnh cũng được mệnh danh là Queen of the Night và là loại hoa..’chỉ nở dành riêng cho người quân tử biết thưởng thức..’(Hữu Phương). Hoa Quỳnh nở được tin tưởng là sẽ đem may mắn và hạnh phúc đến cho người trồng.. Tuy nhiên, tại Hoa Kỳ, Quỳnh lại rất dễ gặp, dễ trồng và có rất nhiều chủng có hoa nở cả ngày lẫn đêm và đủ mọi màu sắc..Ngoài ra còn có loại Quỳnh cho..quả ăn không kém phần bổ dưỡng !

Quỳnh có nguồn gốc từ Trung Mỹ (Mexico, Honduras, Guatamela, Cuba..) thuộc gia đình Xương rồng (Cactaceae). Trong nhóm Quỳnh có những cây trổ hoa về đêm và những cây cho hoa nở giữa ban ngày..

- Quỳnh cho hoa nở về đêm :

Nhóm Quỳnh này, gồm nhiều loài thường được gọi chung là Night blooming cereus, bao gồm các chi Helicocereus, Selenicereus và Penioce reus , cùng một số loài lai tạo (hybrid).

Trong nhóm này , cây cho hoa đẹp và quý nhất là Epiphyllum grandilo bum ( hay E. oxypetalum, tên cũ là Cereus oxypetalis). Còn có những tên Night-flowering cactus, Orchid cacti, Dutchman’s pipe cactus. Cây mọc rất phổ biến tại Hawaii và rất được ưa chuộng tại Việt Nam.

Cây thuộc loại bụi, mọc vươn dài hay sống dựa, gốc thân hình trụ; phần trên và cành đều dẹt như lá có gân giữa cứng.Thân mọng nước, cao 2-3 m, mép thân uốn lượn, có khía tròn, màu xanh dày và bóng. Hoa nở về đêm, lớn , dài cỡ 30 cm mọc thòng xuống, màu trắng có nhiều lá bắc hình vẩy ở gốc, phủ kín cuống dài mọc ra từ phần gân giữa của thân. Cánh hoa dài, thuôn, mảnh mai, màu trắng, xếp theo hình xoắn ốc. Hoa có nhiều nhị, xếp thành 2 hàng ; bàu có vòi dài màu trắng, có mùi thơm. Hoa rất chóng tàn..Hoa thường trổ vào các tháng 6-8.

* Tại miền Tây Bắc Hoa Kỳ , cây Quỳnh Perou cereus peruvianus là cây rất dể trồng : có thể cao 30-50 ft, phân nhánh nhiều, lá dẹt màu xanh xậm mọng nước có thể có ít gai. Hoa màu trắng, dài 6-7 in. nở tỏa đến 5 in. Hoa nở về đêm, thường vào tháng 6. Chủng đặc biệt ‘Monstrosus, nhỏ hơn, mọc chậm hơn, cho hoa đẹp hơn.

- Quỳnh cho hoa nở ban ngày :

Nhóm này có rất nhiều cây đã được lai tạo để trồng làm cây cảnh trong nhà. Những cây đáng chú ý như :

- Cây Quỳnh đỏ : Epiphyllum akermannii = Epiphylle d’Aclerman

Cây có hình dáng tương tự như E.oxypetalum: thân dẹt, màu xanh bóng có múi nhỏ và phân cành ngắn. Hoa lớn, nở ở đầu cành. Cánh hoa dài, mảnh mai, phía ngoài màu đỏ tươi, phía trong đỏ-hồng. Hoa có nhiều nhị, bầu có vòi màu đỏ nhạt. Hoa nở ban ngày và tương đối bền.

Cây được gây trồng rất nhiều trong vùng Đà lạt, Lâm đồng.

- Nhóm Epiphyllum lai tạo : Nhóm này bao gồm nhiều loài Quỳnh, được trồng làm cây cảnh trong nhà tại Hoa Kỳ. Hoa nở ban ngày, lớn từ cỡ trung bình đến rất to (nở tỏa đến 10 in.), hoa có thể màu trắng, crem, vàng, hồng, tím, đỏ tía..và cam. Có những chủng cho hoa pha trộn 2-3 màu. Nhóm Quỳnh này không được những ‘nghệ nhân’ ưa thích..

Kỹ thuật trồng Quỳnh nở về đêm :

Trồng Quỳnh để có hoa nở về đêm được xem là tương đối..dễ dàng (?). Sau đây là cách trồng của một ‘chuyên gia’ về Quỳnh tại Portland (Oregon) : Cắt một đoạn lá từ cây gốc, ngâm trong nước đến khi rễ mọc ra từ lá, và trồng cây vào chậu có hỗn hợp 2/1 đất potting và peat. Giữ cây đủ ẩm trong mùa hè và khô trong mùa đông. Chăm sóc cây bằng cách tưới phân Peter 2 tuần một lần. Khi cây bắt đầu đâm chồi, dùng phân có chứa nhiều phosphorus hơn.

Trong các tháng 10-11, tùy thời tiết có giá lạnh hay không, chuyển cây vào trong nhà xe để có độ la.nh-mát cần thiết thúc cây nở hoa. Đưa cây ra ngoài trở lại vào tháng 4-5 (tùy thời tiết bên ngoài), điều quan trọng là giữ quỳnh đừng chịu ánh nắng trực tiếp mỗi ngày quá 1 giờ ( nắng sáng hay chiều, tránh nắng giữa trưa).. Quỳnh sẽ trổ hoa trong tháng9. Hoa bắt đầu nở khoảng 9 giờ tối, tỏa mùi hương thơm và nở trọn vẹn vào nửa đêm..rối tàn ngay vào sáng hôm sau. (Theo Peter Hines . The Oregonian, Home and Garden, October 2, 2003)

Tác dụng dược học :

Các nghiên cứu về dược học của Quỳnh hầu như chỉ được thữc hiện tại Đài loan. Tài liệu duy nhất lưu trữ tại một số ĐH Hoa Kỳ là bản dịch từ ‘Pharmacological Effects of Epiphyllum oxypetalum’ của các tác giả Chow SY, Chen CF vàChen SM trong Taiwan Yi Xue Hui Za Zhi (Đài loan YĐược Hội Tạp Chí Số tháng 12 năm 1977)

Tại Trung Hoa, Quỳnh được gọi là Jiàn huạ và thuộc loại Hylocereus undatus., hoa nở về đêm.

Phần được dùng làm dược liệu là Hoa và Thân.

- Hoa được xem là có vị ngọt, tính bình, có các tác dụng ‘chống viêm, chống sưng và cầm máu. Hoa thường được dùng để chữa ho ra máu (lao phổi), xuất huyết tử cung, sưng cổ họng : Sắc và uống 3-5 hoa. Hoa cũng được nấu chung với thịt heo để trị sưng phổi, ho và các bệnh đường hô hấp.

Có thể giã nát, đắp lên vết thương sưng, đaụ
- Thân, có vị chua/ mặn, tính mát có tác dụng chống sưng.
- Toàn cây có tác dụng ‘thanh phế’, trị họ

Thân Quỳnh có chứa chất nhày trong đó có một số heterosid flavonic. Hoa có các hoạt chất loại hentriacontane và beta-sitosterol.

Quả của Quỳnh loại Hylocerus undatus có (tính theo100 gram quả) :
- Calories : 346 ; Chất đạm 9 % ; Chất béo 2.6 %; Carbohydrate tổng cộng 84.6%; Chất sơ 9.0%; Tro 3.8 %.
- Calcium 64 mg ; Phosphorus 167 mg ; Sắt 8.3 mg
- Thiamine 0.26 mg ; Riboflavine 0.26 mg ; Niacin 1.92 mg và Vitamin C 51.3 mg.

Tại Ấn Độ : Đọt non của Quỳnh Selenicereus grandiflorus được dùng để thay thế một phần digitalis làm thuốc trợ tim.

Tài liệu sử dụng :

- Medicinal Plants of China (J. Duke & E. Ayensu)
- Medicinal Plants of India ( SK Jain)
- Sunset Western Garden Book
- Cây cảnh, Hoa Việt Nam (Trần Hợp)
- Từ Điển Cây thuốc Việt Nam (Võ văn Chi)

DS Trần Việt Hưng