--Trên thế giới, người ta có nhiều cách chống stress, như: tắm bùn rồi ngồi tư thế yoga ở Ý, nhảy Tango 5 giờ sáng ở Bắc Kinh, ngâm nước nóng 40 độ C ở California (Mỹ), nghe nhạc màu ở Nhật, tắm rơm ở Áo, dùng "nước hoa chống stress" Shiseido 240 franc 1 chai 100ml và châm cứu ở Pháp....
Tuy nhiên chúng chỉ ích lợi nếu hiểu được điều đơn giản: vệ sinh tinh thần do bản thân mình chủ động. Còn nếu không thì chúng lại có thể tạo thêm stress mới cho dù tốn công sức, thời gian và tiền của. Bởi trước hết, stress đâu chỉ là "căng thẳng thần kinh" và đâu đã là "một căn bệnh".
Stress không phải là bản thân các tác nhân. Stress (được dịch là ứng xuất) là những biến đổi của cơ thể khi đáp ứng lại tác nhân đó. Vậy ăn thua là cách cơ thể ta biết tiếp nhận nó thật thích hợp mà thôi. Cứng đứng được đầu gió. Dĩ bất biến, ứng vạn biến vậy.
Không có một bệnh nào trong danh mục bệnh tật cổ hay kim lại là stress, mà stress còn ghê gớm hơn nhiều: nó là cơ sở, là nguồn căn tham gia (một phần) vào hầu hết các bệnh. Bởi vậy, mỗi chúng ta nên hiểu biết kỹ về nó. Y học hiện đại và tương lai tập trung phòng chống nó rộng rãi và hữu hiệu cũng chính vì vậy.
Stress, theo Selye, có thể là stress sinh hóa (bỏng, nhiễm độc...), stress vi sinh vật (nhiễm trùng), stress sinh lý (đaụ..) nhưng ta chỉ bàn về stress có tính thời sự hơn cả trong cuộc sống hiện đại: căng thẳng kinh doanh, cạnh tranh lừa đảo, ô nhiễm, ồn ào, nhân mãn, thất nghiệp, chiến tranh... trên khắp thế giới hiện nay. Đó là stress tâm lý gồm căng trí não và xúc cảm âm tính, có thể cấp tính hoặc trường diễn. Để xét đoán các stress tâm lý đó, cần có một sự dàn xếp bao gồm 3 phần: chế ngự cấp tính, giải tỏa trường diễn, rèn luyện nhân cách và sức đề kháng tinh thần để giảm phát sinh stress.
Stress cấp tính dễ thấy hơn (sẽ bàn sau), còn stress trường diễn tuy nhiều hơn, nguy hại hơn, nhưng nhiều người mang nó mà không nhận biết, do không có tập quán và trình độ tự phân tích một cách nghiêm chỉnh.
Các stress tâm lý (ta sẽ dùng từ xúc cảm âm tính) này âm ỷ sâu trong lòng, với đặc điểm đeo đẳng bám riết tâm hồn ta. Vậy tuyệt đối không được ôm chúng trong lòng dù chỉ một giờ, một ngày. Phải cương quyết và càng sớm càng tốt từ bỏ chúng bằng cách tiến hành các biện pháp sau đây:
Cởi mở...
Quả là sự cởi mở rất lợi cho vệ sinh tinh thần. Chẳng hạn, gặp nỗi "đoạn trường", trăm sầu nghìn não mà khóc lên được thì tựa như "sầu theo nước mắt phần nào vợi đi". Nói thế không có nghĩa là nên khóc lóc, mà là nên san sẻ, cởi mở. Ngược lại, không chia sẻ bớt đi, thì xúc cảm âm tính như càng dồn nén, chất nặng thêm, làm hao tổn tinh thần và sức khỏe, phá hoại sự cân bằng sinh hóa, làm trục trặc hệ tim mạch...
Nói chung, những người cởi mở, "giòn cười tươi khóc" hoặc trực tính (thường có bản tính tốt và do đó dễ có nhiều bạn, bạn trung thành và biết trân trọng tình bạn) thì tâm hồn thường thảnh thơi, trong sáng hơn những người khó hiểu, hay để bụng, giấu giếm, bo bo giữ mình, cô độc với xúc cảm âm tính tù hãm, ứ trệ trong lòng. Cởi mở là sự xả giãn tinh thần, xả bỏ xúc cảm âm tính.
Tạo xúc cảm dương tính song song...
Ngoài phương cách giải tỏa xúc cảm âm tính bằng cởi mở, còn một phương pháp khác, nghiệm ra còn thần hiệu hơn nhiều: vẫn tạm để yên xúc cảm âm tính ở đó, mà tạo ra một stress ưu (eustress) tức xúc cảm dương tính đủ sức hấp dẫn cuốn hút hết sự tập trung của tâm trí ta.
Vì sao có hiệu quả..? Xúc cảm dương tính cũng tạo nên một điểm "sáng" trong vỏ não -trung khu được kích thích - tồn tại song song với điểm "sáng" ray rứt do xúc cảm âm tính đã gây ra. Xúc cảm dương tính càng mạnh mẽ, sâu sắc thì dần dần sẽ thành "dominant", ta gọi là át, trội, chủ, do đó sẽ chiếm ưu thế, và theo một quy luật hoạt động thần kinh cao cấp gọi là cảm ứng âm tính (moi liên hệ ức chế) ngay giữa các khu vực kích thích ở vỏ não, sẽ "lấn át" hẳn tác động của xúc cảm âm tính kia, làm lu mờ nó đi, xóa bỏ nó dần dần, rồi vô hiệu hóa nó lúc nào chẳng biết nữa, có khi rất nhanh chóng.
"Thượng sách" trong vệ sinh tinh thần cũng vậy. Để chống, để xóa, để làm tan biến sự ám ảnh trường diễn của xúc cảm âm tính một khi nó đã phát sinh và hình thành âm ỷ trong vỏ não - tâm tư ta, việc chính của ta lại là: chủ động hướng đầu óc ta vào một xúc cảm dương tính. Ví dụ hướng mạnh vào một sự nghiệp có tầm vóc quan trọng lớn lao (một công cuộc kinh doanh tầm cỡ, công trình nghiên cứu khoa học hay cuốn sách ấp ủ đang viết dở...). Hoặc đơn sơ hơn, hướng vào một hưởng thụ tế nhị: một chuyến du lịch đổi gió còn khất lại, cuộc gặp gỡ tâm sự hẹn hò từ lâu với bạn bè thân yêu nhất, những buổi hòa nhạc hoặc băng nhạc chưa kịp nghe, trận đấu của giải bóng đá sắp tới (bóng đá đã từng làm cả triệu con người phải cùng ồ reo lên một lúc như trẻ con...). Hoặc là hướng vào một loại trò chơi thú vị có mẹo luật phải tập trung chú ý ứng phó, như đấu cờ, đấu bóng bàn hoặc các môn thể thao khác...
Thực tiễn chứng minh rằng, các biện pháp rất phong phú như trên, tùy nghi lựa chọn cho thích hợp, đã tỏ ra rất ích lợi trong những trường hợp xúc cảm âm tính trường diễn nặng nề, nhiều khi với mức độ quật ngã gục, thậm chí dẫn đến cơn khủng hoảng (crisis) tự vận ở không ít người trẻ tuổi, hoặc người không hề biết gì về phép vệ sinh tinh thần, hoặc nhân cách quá non kém, hèn yếu.
Gạt hẳn sang bên một xúc cảm âm tính trường diễn...
Chẳng có lý do gì mà dại dột đến nỗi chịu bó tay để mặc cho đầu óc ta chịu loanh quanh lẩn quẩn mãi với ám ảnh của sang chấn tinh thần đó. Hãy nghĩ, bên cạnh những lẽ sống ở đời, sang chấn tinh thần kia sẽ trở thành vô nghĩa, thậm chí buồn cười. Hãy đứng cao trên nó rất nhiều, gạt hẳn nó đi, hoặc tạm gác nó sang một bên, tạm gác thôi, cuộc chiến đấu còn dài, ta không khi nào bỏ cuộc.
Kiên trì giải tỏa tiếp các phản ứng muộn, tồn dư...
Với những người giận đó rồi dịu ngay, hoặc "giòn cười tươi khóc", giải quyết rồi coi như xong, thì xúc cảm âm tính như được xua tan và tâm hồn dễ dàng trở lại nhẹ nhõm, thoải mái.
Ngược lại, có những người khi bị một kích thích gây xúc cảm âm tính nào đó thì không phản ứng lập tức được, mà mãi về sau mới phản ứng. Thói thường, nếu buồn không khóc được, giận không nói được, bực tức để bụng, ray rứt âm ỷ kéo dài, thì xúc cảm âm tính ở những người này như quẩn lại mãi, muốn xua đi không được và tâm tính bị giày vò, khó khăn, vương mắc. Ta phải quyết giải tỏa các phản ứng tồn dư kiểu đó. Ai cũng nghiệm thấy, không bằng lòng điều gì mà nói ngay, đấu tranh ngay được thì dễ chịu hơn để bụng.
Nhà tim mạch học F.Lang chứng minh rằng, các xúc cảm âm tính càng có tác dụng xấu (ví dụ gây phản ứng cao huyết áp) nếu chúng bị "trì hãm" lại, "ứ đọng" lại. Xúc cảm âm tính không được đáp ứng đó sẽ không tắt đi, không biến đi, mà tiếp tục tồn đọng ở một dạng khác, tạo nên một ổ kích thích ứ đọng ở vỏ não có tác dụng bệnh lý. Những kích thích mới nào mà rơi vào ổ này sẽ gây tác hại lớn. Cho nên việc kiên trì làm cho loại xúc cảm âm tính tồn đọng đó được giải tỏa, ví dụ bằng sự trao đổi, tâm sự, góp ý thường xuyên trong không khí thông cảm giữa vợ chồng, cha con, bè bạn, đồng nghiệp... là vô cùng quan trọng.
Đời xưa, con người nguyên thủy khi bị xúc phạm thì la hét, hoa chân múa tay và đánh giết nếu đối phương yếu, hoặc bỏ chạy nếu đối phương mạnh. Lúc này trong máu lưu thông tăng vọt đầy adrenalin và một số hormone, nhưng sau đánh đấm, vận động, la hét... thì tự khắc giảm xuống.
Con người của xã hội văn minh ngày nay buộc phải kềm chế lối đáp ứng thô bạo kia, bằng những lối giải tỏa xúc cảm âm tính tế nhị hơn, chẳng hạn như đối thoại có lý có tình. Lúc này theo phản xạ (của chủng loại sinh vật học), adrenalin và số hormone kia vẫn tăng vọt lên, lại có thể có tác dụng gây bệnh (cao huyết áp chẳng hạn). Cho nên, có tác giả chủ trương để phòng bệnh (cao huyết áp, tiểu đường...) phải giải tỏa phản ứng muộn trong xúc cảm âm tính bằng thi đấu thể thao, bằng tiếng cười lớn và bằng ca hát...
Hoàng Nam - TThe World