Cô Tám Hàng Than

Lãng Nhân

Vào khoảng cuối thế kỷ trước (những năm sau 1890) ở vùng Nghệ Tĩnh, những ngày phiên chợ Tràng trên bờ sông Lam, có một thiếu phụ cùng một bé trai năm sáu tuồi, ngồi bán than. Mấy túi than này do cô chở đến trên con thuyền nhỏ tự tay chèo lái, không rõ xuất phát từ ngàn Hống hay ngàn Trươi là hai cánh rừng sâu rất hiểm trở trên dặng núi Hông.

Vốn người điềm đạm, nét mặt lại thường thoáng vẻ buồn, chỉ những lúc chợ vãn khách cô thủ thỉ đôi câu mưa nắng với mấy bạn hàng gần bên, người ta mới biết tên cô là Tám và quen gọi là cô Tám hàng than, thế thôi, chứ không biết gì hơn về cô. Cho nên cô là đề tài cho họ kháo nhau trong lúc "ngồi lê đôi mách":

_ Tuy là dè dặt kín đáo, nhưng cũng nhũn nhặn dễ thương...

_ Mà thằng bé thật kháu khỉnh, mặt sáng như gương, chắc cha nó không phải tầm thường...

_ Có lẽ góa chồng nên phải chật vật một mình chèo chống nuôi con, đến là tội nghiệp...

ôi dào, đừng trông mặt mà bắt hình dong. Khối người đã thấy đó, mỗi khi khố đỏ khố xanh phất phơ chơi chợ, cô ta đon đả mắt liếc miệng cười, hay đáo để!

Chẳng bao lâu đó, qua mấy phiên chợ, vắng bóng mẹ con cô Tám, đò than không còn thấy cập bờ. Mà những chú lính thày cai cũng không nghênh ngang quanh chợ nữa.

* * *

Khu Ngàn Trươi, tên chữ gọi Vụ Quang, là nơi rừng thiêng nước độc, núi non hiểm tuấn, song mây chằng chịt, cây cối um tùm, một địa thế phù hợp cho chiến thuật du kích. Phan Đình Phùng phụng mạng vua Hàm Nghi, đã chọn nơi đây làm căn cứ để thống xuất đạo bình "cần vương".

Một buổi sáng, tướng Cao Thắng đang ngồi ở đồn ngoài để nghe báo cáo quân tình các mặt trận, bỗng một thiếu phụ dẫn con đến xin yết kiến. Ấy là cô Tám.

Cô đặt gối xuống, lễ phép trình bày:

_ Bẩm quan Đổng nhung, tôi là con ông Hoàng Phúc, một nhân sĩ trong phong trào Cần Vương ở Quảng Bình, có lẽ ngài đã nghe tiếng. Còn đứa bé này không phải con tôi, mà là giọt máu rơi của Lê Doãn, một đồng chí từng xông pha tên đạn với cha tôi và cũng là vị hôn phu của chính tôi. Trong một trận giáp chiến với giặc, anh bị thương nặng, trước khi nhắm mắt có để thư lại nhờ tôi trông nom thầng bé này là đứa con duy nhất của anh trước khi anh góa vợ. Thế rồi cha tôi cũng lại mãn phần, gia đình tôi tan nát dưới gót quân thù, trong lúc phiêu bạt lòng tôi oán hận vô cùng. Nhân thấy ở chợ Tràng có bọn lính tập đến đóng, tôi lập tâm mở một hàng than, bề ngoài để mẹ con nuôi nhau, nhưng chính là để làm quen với bọn lính đã có dã tâm theo giặc, lấy lời ngọt ngào tình cảm mà thuyết phục cho trở cờ, mang súng về giúp nghĩa quân. Mưu kế đàn bà, coi vậy mà có mòi thành công, ngờ đâu chúng lại vừa đổi đi đóng nơi khác, thế là xôi hỏng bỏng không, tôi còn đến chợ Tràng làm gì nữa. Vốn ngưỡng mộ Phan thống tướng cùng ngài đây là bậc anh hùng trung dũng nên tôi đánh bạo đến thỉnh cầu ngài thâu dụng vào quân ngũ để tôi có dịp đem sức mọn ra đền nợ nước và trả thù nhà...

Cô Tám vừa dứt lời, đổng nhung Cao Thắng thét lớn.

_ Mụ kia! Dám cả gan tới đây bày chuyện để do thám, phạm tội gì biết không?

Cô Tám không chút hàn tâm, rành rẽ đáp:

_ Dám bám ngài, do thám tất mang án tử hình. Ngài nghi ngờ tôi là phải. Thiếu gì kẻ len lỏi chốn quân môn để nghe ngóng tình hình hòng tâng công với giặc, tất nhiên ngài phải thận trọng. Riêng với tôi, lòng dạ thế nào, cha tôi cùng chồng tôi dưới suối vàng đã thấu. Nay ngài giết tôi, tôi đâu dám phàn nàn. Chỉ xin ngài thương đến đứa nhỏ mồ côi này mà chu tuất cho nên người thì tôi có chết cũng mãn nguyện...

Thấy lời lẽ đoan chính nhân hậu, Cao tướng quân nhớ đến hai chí sĩ Hoàng Phúc và Lê Doãn đã hy sinh vì đại nghĩa, vội ra lệnh cho lính đem ghế mời ngồi rồi từ tốn tạ lỗi và an ủi hồi lâu, sau đích thân dẫn cô vào yết kiến Phan thống tướng.

Phan công cũng cảm kích sự tuẫn nạn của cha và vị hôn phu cô nên ân cần khuyên nhủ, hoan hỉ đón nhận người nữ chí nguyện. Cụ đang tính bàn với đổng nhung chọn một công tác thích ứng giao cho cô thì một tùy viên vào báo cáo có toán lính tập chừng 30 tên mới tới đóng trong một ngôi chùa cách đó mươi cây số dưới chân núi. Thế là cô Tám đứng ngay lên, xin đi lập công đầu.

Phan công mỉm cười hỏi:

_ Cháu có kế hoạch rồi ư, lẹ vậy! Thế nào, nói qua coi.

_ Bẩm Ngài, cháu giả làmhàng rượu, chỉ xin đi với hai tiểu đồng gánh rượu và thịt chó, nhất định tóm cổ cả bọn chúng...

Phan công ngần ngừ, nhưng thấy cô sốt sắng và dắn giỏi, ưng thuận cho đi, song cũng dặn nhỏ đổng nhung cắt một cánh quân theo sau ở đằng xa, phòng khi cần tiếp ứng.

Cô Tám liền hóa trang thành một thiếu nữ y-phục tha thướt, theo sau hai gánh xuống chùa, vừa đến nơi đã nói cười đưa đẩy, đon đả chào mời. Lúc đầu bọn lính lững lờ, song trong lạnh lẽo của miền núi ai cũng nổi da gà. Vài anh sà tới, nhấm nháp tán tỉnh. Cái trò rượu ngon gái lẳng, ai dễ cầm lòng! Chẳng mấy chốc cả đám vây quanh chè chén, cười nói như pháo ran. Và việc phải đến sắp đến: chút bột cà độc dược bỏ sẵn trong rượn xông hơi làm cho thày cai chú lính đều ngã bò càng, tiếng ngáy như sấm. Hai tiểu đồng vội đem hết súng vào gánh, cô Tám thì lấy giây chão ra trói. Vừa hay cánh quân đi sau cho người thám thính biết việc đã thành, liền kéo vào, định giết hết địch quân, nhưng cô Tám cản lại:

_ Giết chúng nó làm gì! Chúng vì áo cơm mà làm tay sai cho giặc, ta hãy trói lại, chờ lúc chúng hoàn hồn, lấy đại nghĩa mà cảnh tỉnh cho biết đạo làm người là đủ, chứ giết đi thì khổ vợ con chúng, vả lại cũng chẳng nỡ tay vì tuy vậy chúng cũng là đồng bào mình. Thà tha đi cho rảnh, bắt làm tù binh chỉ tốn cơm nuôi, lại thêm nuôi ong tay áo...

Phan công nghe quân bẩm lại sự tình, khen ngợi tinh thần nhân đạo và mưu trí mẫn tiệp của cô. Từ đó cô được giao những công tác quan trọng hơn: cô sẽ được cử đi qua rừng núi sang Xiêm mua đạn dược về cho nghĩa quân khỏi lo thiếu hụt.

Cô đi được năm sáu chuyến trót lọt.

Đến lúc đổng nhung Cao Thắng bị đạn bỏ mình, khu Ngàn Trươi không dùng được nữa, Phan công chạy sang núi Quạt rồi từ trần, mọi việc cáo chung, cô Tám ở lại bên Xiêm cùng con, quyết không trở lại nước khi sông núi lạc vào tay bọn Trần Bá Lộc, Nguyễn Thân, Hoàng Cao Khải...